Diện mạo Sài Gòn được dựng lên bởi rất nhiều yếu tố, cả vật thể và phi vật thể; nhưng không thể không nhắc tới sông ngòi, kênh rạch.
1. Hơn mười năm về trước, trong lần đầu tiên chân ướt chân ráo đến Sài Gòn; tôi đã có thêm một chuyến phiêu lưu khác tới Vũng Tàu. Nghe lời người bạn mới gặp khuyên, tôi đi tàu cánh ngầm, để được thoả sức ngắm cảnh và biết thế nào là sông nước Sài Gòn – như lời bạn nói. Đó là thuỷ trình dài nhất mà tôi đã từng trải qua cho tới giờ. Tôi vẫn nhớ mãi cái cảm giác đứng trên boong tàu, gió sông Sài Gòn lồng lộng, con tàu lướt sóng trên những khúc sông uốn lượn, đôi bờ miệt vườn xanh ngắt với những cây dừa nước. Tôi đã từng đi trên biển, từng đi trên sông; nhưng cái cảm giác đi từ sông ra biển thật lạ; mênh mang rồi, lại mênh mang hơn nữa. Đó là lần đầu tiên, đầy ấn tượng, và tôi đã mơ hồ cảm nhận về sông nước Sài Gòn.
Thế rồi, lượt về, và cả những lần sau nữa, đi Vũng Tàu từ Sài Gòn, tôi vẫn chỉ duy nhất chọn cho mình lộ trình ấy, để cảm rõ hơn, hiểu rõ hơn, thấy nhiều hơn... Cho dù, có một khoảng thời gian; lộ trình đường thuỷ này bị báo chí phàn nàn rất nhiều những việc, sự cố liên quan tới... nhà tàu; thì trong tôi vẫn không hề ái ngại hay mất đi cảm tình. Với tôi, đó là một tuyến đi, một tuyến du lịch thú vị nhất mà chính khoảng thời gian di chuyển cũng mang lại thật nhiều cảm xúc. Nếu còn đi nữa, tôi vẫn tiếp tục lựa chọn lộ trình ấy, phương tiện ấy...
Sài Gòn – thành phố của sông ngòi, kênh rạch.
Sài Gòn lần đầu gặp gỡ, để lại ấn tượng cho tôi về một dòng sông – dòng sông mang luôn của miền đất ấy, dù nó khởi nguồn từ xa hơn rất nhiều. Có nhiều thành phố gắn với dòng sông, mang một dòng sông ở trong lòng; nhưng – trong cách nhìn của tôi – sông Sài Gòn với đất Sài Gòn có cái gì thật khác biệt, khác nhiều những nơi khác. Nó đủ lớn nhưng không dữ dội (và cả “cằn cỗi”) như sông Hồng của Hà Nội, nó cũng có chút lãng mạn nhưng không thể ví với sông Hương của Huế, nó cũng chưa gọn gàng, thanh sạch như sông Hàn chảy qua Đà Nẵng... Sông Sài Gòn uốn khúc trong lòng thành phố, là một phần của thành phố. Nhưng thế vẫn là chưa đủ nếu nói về sông nước Sài Gòn...
2. Từ lần đầu tiên đó, cho đến giờ, tôi đã “gặp” lại Sài Gòn nhiều lần. Nói vui theo một cách khác, Sài Gòn và tôi đã là người quen của nhau. Tôi và Sài Gòn đã hiểu và... yêu nhau – theo một cách nào đó. Ấn tượng bắt đầu từ một dòng sông, nhưng rồi về sau, lang thang ở đất Sài Gòn, tôi biết và hiểu thêm: nói tới Sài Gòn, nhận diện Sài Gòn không thể không nói tới những dòng kênh. Nếu như Hà Nội của tôi được gọi là thành phố của ao hồ, thì Sài Gòn là thành phố của kênh rạch chằng chịt.
Mỗi lần hạ cánh xuống phi trường Tân Sơn Nhất, hay khi bay rời Sài Gòn, tôi cứ ngẩn ngơ ngắm dòng sông Sài Gòn uốn khúc, và những dòng kênh – rạch đan xen một cách kỳ thú. Chẳng thành phố nào có nhiều kênh rạch như ở nơi đây. Nào rạch Bến Nghé, kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè, rạch Lò Gốm, kênh Tẻ, kênh Đôi, kênh Tàu Hủ... Và cùng với những con kênh là cơ man cầu với cầu. Trên tấm bản đồ du lịch mà tôi đã giữ hơn mười năm, có vô số những con kênh và những cây cầu không được ghi tên (hay không có tên?) Điều đó cũng cho thấy kênh rạch nhiều đến mức nào.
Trong bài hát Em còn nhớ hay em đã quên, cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn đã miêu tả, vẽ nên Sài Gòn với những hình ảnh tuyệt đẹp và lãng mạn. Và cũng có thể thấy có một câu hát, rất thực: “Nhớ đường dài qua cầu lại nối, nhớ những con sông nối bao dòng kênh…” Nhìn Sài Gòn trên bản đồ hay từ trên không, là ấn tượng với sông ngòi, kênh rạch. Mỗi khi cất cánh hay hạ cánh, ngắm Sài Gòn qua cửa sổ máy bay, tôi luôn nuối tiếc khoảnh khắc ngắn ngủi ở độ cao thấp, khi nhìn rõ từng cây cầu...
Diện mạo Sài Gòn được dựng lên bởi rất nhiều yếu tố, cả vật thể và phi vật thể; nhưng không thể không nhắc tới sông ngòi, kênh rạch. Sông Sài Gòn và một hệ thống kênh rạch gắn liền với dòng sông đã làm nên một Sài Gòn cùng với một nền văn hoá sông nước.
Kênh Tẻ.
Ngược dòng thời gian, lịch sử đã ghi nhận: Khi thiết lập được chính quyền ở Gia Định và Nam bộ giành được từ nhà Tây Sơn, Nguyễn Ánh đã nhận thấy địa hình, địa thế nơi đây sông ngòi nhiều và giáp biển, ông đã ra sức lập các xưởng đóng tàu, đóng nhiều loại tàu, đặc biệt là các tàu sử dụng cho hải quân; phát triển lực lượng thuỷ quân. Đó cũng là tiền đề cho những chiến thắng mang tính chiến lược quan trọng của quân Nguyễn trước nhà Tây Sơn sau này, mà thuỷ quân mang yếu tố then chốt, quyết định. Có thể thấy qua đó, sông nước Sài Gòn có một vai trò và ý nghĩa quan trọng có tính lịch sử, và sự kế thừa, tiếp nối và cả tiếp biến là tất yếu.
Sông Sài Gòn, kênh rạch Sài Gòn đã tạo nên một gương mặt, hình hài, vóc dáng Sài Gòn. Kênh rạch từng được coi là “mặt tiền” của Sài Gòn xưa, là “kinh mạch” mở ra một đô thị. Thành phố hình thành, tồn tại và phát triển vẫn phải nương vào yếu tố đó. Không chỉ là vấn đề quy hoạch, giao thông, mà nó chứa đựng một tinh thần lớn hơn, là cả một nền văn hoá sông nước Sài Gòn.
Nhìn trên bản đồ Sài Gòn, những dòng kênh đan xen nhau, nối liền nhau, giao cắt nhau, hợp lưu, chia tách... tôi luôn có liên tưởng về sự đa dạng trong dòng chảy văn hoá, sự hoà nhập, ôn hoà bao dung ở mảnh đất phương Nam này. Chỉ là một sự liên tưởng về tính tương đồng, nhưng không hẳn là vô lý; bởi có nền văn hoá nào thoát khỏi sự ảnh hưởng của đặc thù địa lý? Sài Gòn sông nước, Sài Gòn có văn hoá sông nước; thì nét văn hoá chung của Sài Gòn cũng ít nhiều mang màu sắc, âm hưởng ấy!
3. Lịch sử có những đổi thay. Khi các phương tiện giao thông cơ giới phát triển cùng đường bộ, thì thuỷ đạo trở thành yếu thế. Xa rồi cảnh trên bến dưới thuyền... Người ta dần dần lạnh nhạt với dòng sông, với kênh rạch; thậm chí quay lưng với dòng sông. Khi dòng sông, dòng kênh, mặt nước giữ vai trò như một con đường, một hướng mở; thì nó gắn liền với cuộc sống, với các hoạt động giao thương, sinh hoạt và mang cả yếu tố tinh thần, tâm linh. Và ngược lại, khi người ta quay mặt tiền vào phố và quay lưng với dòng sông, thì dòng sông sẽ chết. Đó cũng như một nghĩa đen. Có thể thấy rõ điều này ở những nơi mà người ta coi dòng sông, con kênh là phía sau, là nơi phụ, chỗ xấu, và ngôi nhà quay lưng, “chổng mông” ra đó. Sông ngòi, kênh rạch Sài Gòn đang bị ô nhiễm trầm trọng, điều đó ai cũng thấy. Và ở đâu đó, ai đó, trong một lúc nào đó, người ta cố tình lãng quên đi vai trò, ý nghĩa và giá trị của sông nước Sài Gòn, họ thậm chí coi đó là ngáng trở, và từ đó đối xử thô bạo với dòng sông, với những con kênh. Cũng lại có những người hay nhóm người làm điều này điều kia tốt hơn, nhưng chỉ để lợi cho bản thân, chứ không phải cho cộng đồng và cho xã hội.
Bến Chương Dương và rạch Bến Nghé.
Bữa nọ, tôi có “chat” với một người bạn ở bắc vô Sài Gòn lập nghiệp. Tôi có gửi cho bạn một đoạn văn viết về nỗi nhớ Sài Gòn. Bạn bảo: “Anh chưa được tới những xóm nước đen của Sài Gòn nhỉ? Vì em không ngửi thấy mùi nó trong nỗi nhớ của anh!” Quả thật, trong đoản văn của mình tôi không có điều đó, không có “mùi” xóm nước đen. Không phải là tôi không biết, nhưng tôi cố tránh đi như trốn một nỗi buồn...
Cũng như nhiều dòng sông chảy qua thành phố, dòng sông Sài Gòn chia đất Sài Gòn làm hai: bên này là quận 1, quận 3, quận 5... là trung tâm cũ; là đô thị lịch sử; phía bên kia là quận 2, quận 9, quận Thủ Đức, được coi là khu mới, là đô thị tương lai. Quận 2 bao gồm cả bán đảo Thủ Thiêm, trước giờ vẫn được ví như viên ngọc quý đang chờ toả sáng, như nàng công chúa ngủ trong rừng đang chờ hoàng tử tới đánh thức. Cũng thật kỳ lạ với cái địa hình này, bán đảo nhưng không ở biển mà được tạo nên bởi khúc uốn của một dòng sông! Những gì đẹp đẽ trong bản quy hoạch vẫn đang là sự hồi hộp, phập phồng đợi chờ thành hiện thực. Bên này và bên kia, tả ngạn và hữu ngạn, cũ và mới; điều này Sài Gòn cũng giống như Hà Nội với sông Hồng, Huế với sông Hương hay Đà Nẵng với sông Hàn. Chỉ có điều, dường như niềm hy vọng thức giấc cho bán đảo Thủ Thiêm giống như một kỳ vọng cho một điều gì thực sự kỳ vĩ, rực rỡ mà có đầy đủ cơ sở, lý do. Nhưng dù thế nào, cũng phải cần thời gian, tất nhiên phải có cả sự đợi chờ...
Nhưng mỗi lần “gặp lại” Sài Gòn, tôi ít khi nhìn sang bên ấy; mà qua Thủ Thiêm để nhìn về quận nhất bên kia dòng sông, với nỗi lo mơ hồ: Liệu có lúc nào những toà nhà cao tầng biến sông Sài Gòn thành một dòng kênh không?
Kênh Tẻ.
