Một chút lãng du với Theo chân kẻ lữ hành

Trong cuốn Miền đất huyền ảo, nhà dân tộc học người Pháp Jacques Dournes, từng gắn bó với Tây Nguyên 30 năm, phác thảo chân dung những người lữ hành bản địa đầy tự do, hào hoa và phóng khoáng: “Đối với anh, không hề có chuyện phải dự tính trước này nọ, phải mang theo thức ăn, đồ dự phòng, quần áo để thay. Anh vốn là sao thì cứ thế mà đi, theo nhịp bước quen thuộc của mình, lúc nào đến thì đến”. Không hiểu sao tôi cứ có một liên tưởng kỳ lạ giữa hình ảnh kẻ lữ hành ấy với ký giả Nguyễn Hàng Tình.

Cây bút của núi rừng Tây Nguyên

Trước hết, có lẽ vì một sự gặp gỡ trong tính cách ngang tàng phiêu lãng không ngừng nghỉ với núi rừng, hít thở, ăn nằm, học hỏi và lớn lên trong cái minh triết của núi rừng.

Trong cuộc phiêu lãng đầy tự do đó, Nguyễn Hàng Tình đồng cảm và kể câu chuyện những thân phận cũng trôi dạt, xê dịch mà anh gặp trên đường: nhóm nông dân miền xuôi thiên di mạn ngược để làm thuê trong mùa thu hoạch càphê (Mùa nông dân thiên di), những người “len ong” trong mùa khô Tây Nguyên (Một kiếp theo ong), những người chăn bò du mục yêu tự do trên thảo nguyên M’Drăk (Trên thảo nguyên M’Drăk) hay những ngư phủ sống “cuộc đời không kịch bản”, giang hồ khắp cõi Đông Dương một hôm cất câu vọng cổ buồn ray rứt giữa đại ngàn (Ngư phủ trên núi)... Anh viết về họ như họ là người đồng thuyền, đồng hành với mình.

Trong những thiên phóng sự, bút ký của Nguyễn Hàng Tình, nhân vật dù là anh chàng mười sáu tuổi đánh xe thổ mộ ở thị trấn Dran hay nhà sáng chế chiếc máy gặt lúa, từ ông chủ nông trại nho gốc Pháp tại Tà Nung hay một hành giả chủ trang trại lan trên cao nguyên Lang Biang... tất cả đều mang trong mình cái gai góc của những sinh phận quen phiêu lưu và phần nào đó, họ có cái kiêu hãnh trong cô đơn, tự do trong dấn thân. Và nữa, họ có cái nghệ sĩ tính trong hành xử với cuộc đời. Những trang ký sự nhân vật không chỉ mô tả rõ nét chân dung, tâm hồn con người, mà phản chiếu bóng dáng tính cách, gửi gắm suy tư của người viết, một nhà báo độc lập tìm thấy sự chia sẻ trong khát vọng, ý hướng sống.

Tiếng kêu nhói lòng cho thiên đường đã mất

Nhưng nói đến Nguyễn Hàng Tình, có lẽ đặc sắc nhất vẫn là những thiên ký sự về một thiên đường đã mất – đó là rừng, là cái mà anh gọi là chốn hoang vu – đang từng ngày từng giờ bị những đầu óc toan tính thực dụng, vô trách nhiệm ra sức đào bới, giành giật, truất hữu. Là Easô của những cuộc tùng xẻo, săn bắn một thời dậy sóng dư luận (Easô, Khu rừng chìm nổi), là những mảng rừng Ninh Sơn, Ninh Thuận bị xoá trắng với cái lý lẽ quẩn quanh khốn cùng của đám lâm tặc (Nước mắt lâm tặc), là câu chuyện con voi quậy ở núi rừng Đạ Tồn như bằng chứng cho một bi kịch về môi trường (Vác đơn đi kiện voi rừng), hay sự biến mất của những dòng thác đẹp tuyệt vời vì các dự án thuỷ điện đã giết chết những dòng sông Tây Nguyên (Đi tìm thác đổ)...

Những trang viết với thông điệp trực tiếp, mạnh mẽ, không chỉ dừng ở tính thông tin nhất thời, mà đi đến chất thơ trong biểu đạt khiến ta tiếc nuối, chạm đến cái hài hước cay đắng khiến ta ngậm ngùi day dứt. Chất nhân cảm, sự tinh tế, hàm lượng suy tư nhào trộn trong một phong cách văn chương khoáng đạt tự nhiên là điều làm nên sức sống vượt trên thời sự của ký Nguyễn Hàng Tình.

Nền văn minh thảo mộc đã bị thất thủ. Đây đó trong những cánh rừng còn sót lại, Nguyễn Hàng Tình tìm cách phơi bày cái thực trạng tệ hại nơi những lời khẩn cầu đầy lố lăng cất lên nơi xác cổ tháp Yang Prông hoang tàn sót lại giữa rừng sâu (Sự suy tư của cổ tháp giữa rừng già), của những vụ thanh toán đẫm máu, thế giới đen tối cùng quẫn trong các lán trại vàng thượng nguồn dòng Da Dang, Krông Ana (Thế giới “bờ bãi”), của lối đánh cá tận diệt trên hồ Lăk (Quần thảo hồ Lăk), chính sách phá rừng trồng cao su đầy thiển cận phá vỡ hệ sinh thái rừng ở Ia Puch, Ia Boòng, Ia Mer (Mủ cao su thiêu bóng Chư Prông)...

Nạo vét từng tấc đất thiên nhiên để làm giàu trước mắt chưa đủ, con người còn thu dọn sạch nhẵn dấu tích của nền văn minh thảo mộc khi nhân danh “tình yêu văn hoá”, khoác áo nhà sưu tập cổ vật để cưa sạch những vườn tượng nhà mồ, vét sạch những cổ vật bản địa (Thời lùng sục của những “nhà sưu tập”). Mà phá hoại văn hoá đâu chỉ là việc làm những người đói khổ, giới hạn nhận thức, di sản, ký ức văn hoá là những khái niệm xa lạ trong tư duy những nhà quản lý não trạng con buôn sẵn sàng gỡ từng thanh sắt của cây cầu sắt Dran, dấu chỉ của tuyến đường sắt răng cưa Đà Lạt – Phan Rang trong quá khứ để bán sắt vụn (Con đường sắt nối biển với hoa tan như sương khói).

Đọc ký của Nguyễn Hàng Tình, độc giả nghe ra trong tiếng chiêng chuyển “chức năng” của giàn cồng chiêng phục vụ du lịch hàng đêm ở trên núi Lang Biang hay sự đổi đời của những dũng sĩ săn voi ở Buôn Đôn trở thành kẻ nài voi phục vụ du lịch... không phải là những tín hiệu sáng sủa cho văn hoá Tây Nguyên như những bài báo cưỡi ngựa xem hoa tán tụng hương xa, mà sâu xa, là tiếng kêu nhói lòng về một cõi minh triết (theo cách nói của Jacques Dournes) đã mất.

Thông điệp trả rừng cho Tây Nguyên đưa ra lúc này có thể đã muộn. Lời “giã biệt hoang vu” của một tấm lòng hiếu thảo với rừng núi biết sẽ không còn đủ sức lay động, hay kịp ngăn chặn những cỗ máy man rợ cào vét tài nguyên, nhưng nó vẫn là một lời giã biệt tử tế của một ngòi bút có trách nhiệm, dấn thân, là bản lĩnh của một ký giả với vùng đất mình gắn bó.

Những trang viết của Jacques Dournes chỉ nói cái mênh mang tự do, hào hoa bay bổng của những cuộc hành trình trải ra trước mắt kẻ lữ hành với “gùi trên vai và giáo cầm tay”, đi mải miết trong chốn rừng sâu núi thẳm, qua những làng mạc xa lạ, chinh phục những nẻo đường mới, xuyên những miền không gian, thời gian mơ tưởng. Ông không nói về những nguy hiểm làm nên mùi vị, sức lôi cuốn và biết bao day dứt, kể cả tổn thương phía sau những chuyến phiêu du.