Nguyễn Chích là một danh tướng kiệt liệt của nghĩa quân Lam Sơn, sau thành đại công thần khai quốc của nhà Hậu Lê. Ít ai biết, ông và vợ quen nhau trong hoàn cảnh vô cùng đặc biệt.
Từ người anh hùng núi Hoàng Nghiêu đến công thần khai quốc
Nguyễn Chích (1382 – 1448) quê ở thôn Vạn Lộc, huyện Đông Sơn, châu Ái (nay là xã Đông Anh, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa); có tài liệu thì ghi ông người thôn Mạc, huyện Đông Sơn; tài liệu khác thì ghi quê ông ở xã Đông Ninh, huyện Đông Sơn.
Xuất thân trong gia đình nông dân, lại mồ côi cha mẹ từ nhỏ, phải đi chăn trâu, ở đợ kiếm sống nhưng ông bản tính thông minh, dũng lược, có ý chí.
Bởi vậy, sau khi cuộc kháng chiến chống quân Minh xâm lược của triều Hồ thất bại vào tháng 11 năm Đinh Hợi (1407), trong số các cuộc nghĩa nổi dậy sau đó, có cuộc khởi nghĩa do Nguyễn Chích lãnh đạo.
Ông đã tập hợp lực lượng, lấy khu vực núi Hoàng và núi Nghiêu làm căn cứ (nay thuộc khu vực giáp giới giữa 3 huyện Đông Sơn, Nông Cống, Triệu Sơn của tỉnh Thanh Hóa). Sách Đại Nam nhất thống chí có đoạn chép: “Hiệu lệnh của ông được thi hành ở các huyện Đông Sơn, Nông Cống và Ngọc Sơn”.
Từ căn cứ của mình, Nguyễn Chích dần dần phát triển lực lượng, khống chế cả một vùng rộng lớn phía Nam Thanh Hóa và bắc Nghệ An.
Năm Mậu Tuất (1418), khi Lê Lợi xưng là Bình Định vương xướng nghĩa ở Lam Sơn, biết danh tiếng của Nguyễn Chích, Lê Lợi đã cho người đến kết giao để cùng phối hợp chống kẻ thù chung.
Nể phục uy thế, tài đức của thủ lĩnh Lam Sơn nên cuối năm Canh Tý (1420) Nguyễn Chích đã đem toàn bộ lực lượng theo về, tự đặt mình dưới sự chỉ huy của Lê Lợi và được phong là Thiết đột hữu vệ, Đồng tổng đốc chư quân; sau nhờ lập nhiều chiến công lại được thăng đến chức Nhập nội thiếu úy, thuộc hàng võ quan cao cấp nhất lúc đó.
Không chỉ anh hùng hào kiệt nể phục tài năng của Nguyễn Chích mà đến kẻ thù cũng muốn lôi kéo ông. Giặc Minh thông qua tên Việt gian Lương Nhữ Hốt nhiều lần dùng vàng bạc, chức tước để mua chuộc, dụ dỗ nhưng bị ông cự tuyệt, không những vậy ông còn đem quân tấn công, đánh bại Lương Nhữ Hốt ở Cô Vô (ven sông Chu).
Theo các nhà nghiên cứu lịch sử, có thể chia cuộc khởi nghĩa Lam Sơn làm ba giai đoạn lớn: Giai đoạn hoạt động ở vùng rừng núi Thanh Hóa (1418-1423), giai đoạn tiến vào phía Nam (1424-1425) và giai đoạn giải phóng Đông Quan (1426- 1427).
Ảnh minh hoạ.
Nếu như giai đoạn đầu nghĩa quân thế lực còn mỏng, địa bàn hoạt động hẹp, gặp vô vàn khó khăn, lại liên tục bị quân Minh tấn công nhằm tiêu diệt, có lúc tưởng chừng tan rã hoàn toàn, như trong Bình Ngô đại cáo sau này có nhắc lại qua hai câu:
Khi Linh Sơn lương hết mấy tuần, Khi Khôi huyện quân không một đạo. Trước tình hình đó, bộ chỉ huy nghĩa quân Lam Sơn đã mở hội nghị quân sự đặc biệt quan trọng vào tháng 9 năm Giáp Thìn (1424) để tìm phương án tốt nhất để cho nghiệp lớn thành công.
Mặc dù có nhiều ý kiến khác nhau, nhưng cuối cùng Lê Lợi và bộ chỉ huy nghĩa quân quyết định bỏ vùng núi rừng ở Thanh Hóa để tiến vào phía Nam đánh chiếm Nghệ An theo kế sách của tướng quân Nguyễn Chích, với việc xác định lợi thế khi thay đổi địa bàn như sau:
“Nghệ An là nơi hiểm yếu, đất rộng người đông. Tôi đã từng qua lại Nghệ An nên rất thông thuộc đường đất. Nay hãy đánh trước lấy Trà Lân, chiếm cho được Nghệ An để làm chỗ đứng chân, rồi dựa vào nhân lực tài lực đất ấy mà quay ra đánh Đông Quan thì có thể tính xong việc dẹp yên thiên hạ”.
Có thể nói, nhờ kế sách này mà từ một cuộc khởi nghĩa nhỏ, lực lượng ít, khu vực hoạt động hẹp, trải bao gian khó, dần dần Lê Lợi và bộ chỉ huy nghĩa quân đã từng bước phát triển lực lượng, mở rộng quy mô hoạt động, giành nhiều thắng lợi quan trọng để xoay chuyển dần cục diện.
Từ đó nghĩa quân Lam Sơn đã kiểm soát được một vùng rộng lớn từ đất Nghệ An trở vào Nam , giặc Minh chỉ còn co cụm cố thủ trong mấy tòa thành lớn bị bao vây trùng trùng lớp lớp. Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn đã giành lại nền độc lập cho đất nước sau 20 năm rên xiết dưới ách đô hộ của giặc Minh bạo tàn, Lê Lợi cho ban bố “Bình Ngô đại cáo”, lên ngôi vua sáng lập ra triều đại Hậu Lê. Với công trạng của mình, Nguyễn Chích được phong tước Đinh Thượng hầu, được ban quốc tính gọi là Lê Chích.
Những dấu ấn quan trọng của thắng lợi đó đều xuất phát từ kế sách của Nguyễn Chích, đúng như trong Kiến văn tiểu lục, Lê Qúy Đôn đã nhận xét rằng: “Bầy tôi có công khai quốc, kể về bậc tài trí không phải là hiếm, nhưng sở dĩ đã bình định được cả nước là do mưu chước của Lê Chích... Không cần phải đánh mà được thành Đông Đô, lấy hòa hiếu để kết liễu chiến tranh, tuy là mưu kế của Nguyễn Trãi, nhưng trước hết làm cho căn bản mạnh để thu lấy thắng lợi hoàn toàn, thực bắt đầu từ Lê Chích”.
Chuyện tình của vị tướng quân có tài nuôi chim bồ câu
Thời gian đầu dựng cờ nghĩa, Nguyễn Chích lập căn cứ tại núi Hoàng và núi Nghiêu. Đây là một khu vực địa thế hiểm yếu, nhiều hang động, đường đi hiểm hóc nên quân Minh không dám đem đại quân đến đàn áp.
Để chiêu hiền đãi sĩ, anh hùng hào kiệt đến tụ nghĩa, Nguyễn Chích đã chọn động Chân Nghĩa nằm ở núi Nghiêu làm nơi tiếp đón; sách Thanh Hóa tỉnh chí có viết như sau: “Một vùng đất bằng phẳng, rộng hơn 10 mẫu, có núi che khuất là nơi đầu tiên tụ tập nghĩa sĩ từ bốn phương trước khi vào căn cứ”.
Có nhiều người đã tìm đến với Nguyễn Chích để đầu quân, góp sức cùng nhau phá giặc cứu nước, cứu dân nhờ đó lực lượng của ông lên đến hơn 1000 người.
Nghĩa quân đã xây dựng nhiều đồn lũy, doanh trại, luyện tập quân sĩ, những nơi đó hiện vẫn còn để lại dấu tích ở huyện Đông Sơn, Thiệu Hóa qua những tên gọi như cồn Pháo, cồn Voi, cồn Binh, cồn Lưỡi kiếm...
Về chuyện đời tư của Nguyễn Chích, mối tình của ông đến một cách rất tình cờ, đó là khi Nguyễn Chích vẫn là người đứng đầu lực lượng khởi nghĩa ở vùng núi Hoàng và núi Nghiêu, anh hùng nhân sĩ cùng chí hướng tìm đến tham gia khá nhiều.
