Cây thạch đen không chỉ dễ trồng, dễ chăm sóc mà còn cho thu nhập ổn định, giúp nhiều hộ dân vươn lên khá giả.
Ở Cao Bằng có một loại cây mọc dại bên bờ rào, bờ ruộng, nay lại trở thành cây làm giàu cho hàng trăm hộ dân, đó chính là cây thạch đen,. Đây là thứ nguyên liệu dân dã làm nên món thạch giải nhiệt mát lạnh, nổi tiếng khắp vùng Đông Bắc và lan ra nhiều tỉnh thành cả nước.
Cây thạch đen (tên khoa học Mesona chinensis) còn được gọi bằng nhiều cái tên khác như tiên nhân đông, sương sáo, lương phấn thảo, hay thủy cẩm. Cây thuộc họ Hoa môi (Lamiaceae) – họ hàng gần với bạc hà, nên thân mềm, mọc lan trên mặt đất, có mùi thơm nhẹ. Thạch đen cao khoảng 40–60 cm, thân phân nhánh nhiều, lá mọc đối, hình trứng dày, mép có răng cưa nhỏ. Cây thường ra hoa vào cuối thu đầu đông, hoa mọc thành cụm, cánh trắng hoặc hồng nhạt, trông rất đẹp mắt.
Trước kia, cây thạch đen chỉ mọc hoang trên nương rẫy, ven bờ suối hay những khu đất bỏ hoang. Người dân địa phương thấy cây có thể nấu lấy nước làm món thạch mát, nên hái về sử dụng trong những ngày hè nóng bức. Không ngờ, món thạch đen ấy dần trở nên nổi tiếng, được nhiều người yêu thích vì vừa dễ ăn, vừa tốt cho sức khỏe. Thấy tiềm năng lớn, người dân bắt đầu đem cây về trồng, nhân giống và biến nó thành nghề trồng thạch đen, một hướng đi kinh tế hiệu quả, ít rủi ro và cho thu nhập ổn định quanh năm.
Một trong những địa phương tiên phong trong nghề này là xã Đồng Khê (tỉnh Cao Bằng), nơi hiện có tới 83 hecta trồng thạch đen. Người dân ở đây đã gắn bó với cây thạch gần chục năm nay, xem đó như “cây chủ lực” trong xóa đói giảm nghèo. Theo ông Nông Kim (45 tuổi, xã Đồng Khê), chỉ cần áp dụng đúng kỹ thuật và chịu khó chăm sóc, cây phát triển rất tốt, cho năng suất gấp đôi so với trước. “Gia đình tôi có hơn 2 hecta, mỗi năm thu hoạch 2 vụ, vào tháng 6 và tháng 10–11. Mỗi kg cây thạch đen tươi được bán với giá 40.000–45.000 đồng, sau khi trừ chi phí, mỗi năm cũng lãi được khoảng 100 triệu đồng”, ông Kim chia sẻ.
Thạch đen là cây ngắn ngày, chỉ sau khoảng 4 tháng trồng là có thể thu hoạch, nên rất phù hợp với điều kiện canh tác của miền núi phía Bắc. Cây không kén đất, có thể trồng ở nhiều địa hình khác nhau: từ ruộng, nương rẫy, bìa rừng đến xen canh cùng ngô, sắn hoặc rau màu. Đặc biệt, mùa mưa là thời điểm cây phát triển tốt nhất và cho năng suất cao.
Cách trồng thạch đen khá đơn giản. Sau khi ươm giống, cây được trồng thành hàng, mỗi gốc cách nhau 30–40cm. Chỉ cần chăm bón đều, làm cỏ và tưới nước giữ ẩm là cây sinh trưởng nhanh. Khi cây bắt đầu ra nụ hoa ở ngọn, người trồng tiến hành thu hoạch bằng cách cắt phần thân và lá, mang về phơi nắng nhẹ. Theo anh Tiến Đức (34 tuổi, xã Canh Tân, Cao Bằng), một trong những người trồng thạch đen đầu tiên ở xã, muốn thạch ngon phải cắt sát gốc khi cây vừa ra nụ, rồi phơi nắng 1 ngày, ủ 2 ngày, phơi tiếp 2–3 ngày nữa là khô. “Trung bình 10kg cây tươi thu được 1kg khô. Tôi tự ươm cây giống, vừa tiết kiệm chi phí, vừa chủ động được thời vụ”, anh Đức chia sẻ.
Cây thạch đen sau khi phơi khô được dùng để nấu thạch – món ăn đặc trưng, dân dã nhưng được yêu thích khắp miền. Cách chế biến khá đơn giản: cây khô được ninh trong nước khoảng 3 tiếng, sau đó vò kỹ và lọc lấy nước cốt, hòa cùng bột năng và đường, đun liu riu thêm 1–1,5 tiếng cho đến khi hỗn hợp sánh lại và không dính đũa. Nước thạch sau đó được đổ ra khuôn, để nguội và bảo quản nơi thoáng mát. Khi ăn, người ta cắt thành từng miếng vuông đen bóng, mềm mịn, vị mát dịu, thường ăn kèm với nước đường, sữa tươi hoặc nước cốt dừa.
Không chỉ là món ăn giải nhiệt mùa hè, thạch đen còn mang giá trị dược liệu. Theo Đông y, thạch đen có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, mát gan, lợi tiểu và hỗ trợ tiêu hóa, rất tốt cho người bị nóng trong, mụn nhọt hay tiểu đường. Chính vì thế, sản phẩm này được ưa chuộng không chỉ ở Việt Nam mà còn xuất khẩu sang nhiều nước như Trung Quốc, Thái Lan, Ấn Độ.
Hiện nay, sản phẩm thạch đen Cao Bằng được bán tại nhiều siêu thị, cửa hàng đặc sản, thậm chí được phục vụ trong các quán cà phê và nhà hàng lớn.
