Làng Cao Viên, Thanh Oai, Hà Nội – nơi ông Nguyễn Văn Quyền sinh ra được biết đến có nghề làm đèn kéo quân là món đồ chơi dân gian mỗi dịp Trung thu. Thế nhưng, hiện nay trong làng cũng chỉ có ông giữ nghề. Ở tuổi 82, ông đã dành cả đời người để “giữ hồn” Trung thu ấy.
82 tuổi vẫn miệt mài làm đèn kéo quân
Tết Trung thu là cái Tết lớn mà hầu hết trẻ em nào cũng háo hức đón chờ. Thời điểm này khi đi khắp các phố, đặc biệt là ở trên phố Hàng Mã (Hà Nội) sẽ thấy lung linh sắc màu với đủ các loại đồ chơi Trung thu. Bên cạnh những loại đồ chơi Trung thu hiện đại, còn có những đồ chơi Trung thu dân gian truyền thống. Một trong những loại đồ chơi "giữ hồn" của Trung thu là chiếc đèn kéo quân.
Dành cả đời người để lưu giữ nét truyền thống văn hóa, giữ "lửa" Trung thu, ông Nguyễn Văn Quyền vẫn miệt mài làm đèn kéo quân ở tuổi 82. Làng Cao Viên, Thanh Oai, Hà Nội – nơi ông Quyền sinh ra được biết đến có nghề làm đèn kéo quân. Thế nhưng, hiện nay trong làng cũng chỉ có ông Quyền giữ nghề.
Ông Quyền đang hướng dẫn mọi người làm đèn kéo quân. Ảnh TG
Những ngày cận Tết Trung Thu, căn nhà ông Quyền tràn ngập những chiếc đèn kéo quân đủ các kích cỡ như một "bảo tàng" thu nhỏ. Đôi tay thoăn thoắt cắt cắt, dán dán, ông Nguyễn Văn Quyền vừa làm vừa tranh thủ chia sẻ với chúng tôi về nguồn gốc của chiếc đèn kéo quân.
Theo lời ông Quyền, nguồn gốc đèn kéo quân bắt nguồn từ truyền thuyết về chàng trai nghèo khó tên Lục Thức mồ côi cha, ở với mẹ rất hiếu thảo. Lục Thức vừa đi học vừa đi làm xa để mẹ già cô quạnh ở nhà. Ông đã làm ra chiếc đèn kéo quân vì thương mẹ. Mỗi khi thắp sáng, chiếc đen hiện lên bóng hình quân lính chạy đi chạy lại, người mẹ nhìn vào sẽ vơi mỗi nhớ con. Trẻ con trong xóm thấy vậy kéo tới xem đèn, chơi cùng với bà và từ đó, căn nhà đầy ắp tiếng cười trẻ nhỏ.
Vào một hôm khi nhà vua đi qua thấy trong căn nhà tranh vách đất dột nát mà rộn tiếng cười liền hỏi thăm. Lúc đó biết là nhà của Lục Thức – một chàng trai hiếu thảo đã làm ra chiếc đèn để người mẹ già khuây khoả lúc thanh vắng. Nhà vua vào xem thấy đèn làm tinh xảo, nét mặt bà mẹ vui tươi, mãn nguyện bên đám trẻ. Vua cho rằng Lục Thức là người hiếm có, đức độ liền ban khen tấm lòng hiếu thảo. Vua lệnh truyền bá rộng rãi trong nhân dân từ nay trở đi, cứ đến Tết Trung thu, Nguyên đán, Nguyên tiêu, mọi nhà làm đèn kéo quân trước là để hoa đăng trưng bày, sau là để giáo dục tấm lòng hiếu thảo cho con cháu noi theo tấm gương của Lục Thức. Từ đó, mỗi khi đến Tết Trung thu, nhớ lại sự tích người con hiếu thảo Lục Thức, người dân lại làm ra những chiếc đèn màu rực rỡ với nhiều hình vẽ phong phú.
Câu chuyện về lòng hiếu thảo của Lục Thức được truyền cho tới nay qua chiếc đèn kéo quân mỗi mùa Trung thu. Đèn kéo quân có 2 loại là 4 cạnh và 6 cạnh. 4 cạnh tượng trưng tứ thân phụ mẫu, 6 cạnh nói về cảm xúc thương, ghét, giận, buồn, vui, hờn của con người.
Chiếc đèn kéo quân bên cạnh giáo dục về đạo làm con với bậc sinh thành còn gợi niềm tự hào về đất nước, quê hương qua các câu chuyện kể từ hình cắt phản chiếu trên tấm giấy mờ của đèn như: Sơn Tinh, Thủy Tinh, Con rồng cháu Tiên, Phù Đổng Thiên Vương… và các hình ảnh gắn liền với văn hóa lúa nước, hình ảnh con lợn âm dương, chú bé thổi sáo trên lưng… Ông Quyền bảo, cũng chính vì những giá trị ấy mà ông luôn muốn lưu giữ để thế hệ sau được tiếp cận với những đồ chơi dân gian giàu ý nghĩa.
Mong muốn lưu giữ giá trị văn hóa
Để làm ra một chiếc đèn kéo quân rất mất thời gian. Bình thường phải mất 8 tiếng mới có thể hoàn thành vì phải làm khá tỉ mỉ từ khâu lựa chọn vật liệu đến khi bắt tay làm. Tre dùng làm đèn phải chọn loại bánh tẻ rồi phơi khô, ngâm nước. Giấy là giấy nến, giấy dó để hình ảnh được rõ. Ở chính giữa bên trong đèn là trục thẳng đứng làm bằng một thanh tre, vót tròn, chốt bằng hai kim nhọn hai đầu. Xung quanh trục đèn là những vòng trụ giấy dán hình người, cảnh vật, con vật… sắp xếp, buộc thành nhiều tầng gọi là tầng đèn. Ðể chiếc đèn có nhiều hình phong phú, người ta lồng và cắt dán đến bốn, năm tầng.
"Với chiếc đèn kéo quân trang trí thì dễ nhưng khó là ở làm khung cho vững chắc, chuẩn. Chiếc đèn mà làm lệch tâm thì có khi phải chỉnh mất cả ngày mới chạy được. Khi làm tán, cánh tán phải khoanh đều, lúc thắp nến sẽ quay đều. Còn làm khung mà không chuẩn, không xác định được phương thẳng đứng thì chong chóng méo mó, cánh không khoanh đều sẽ không quay được" – ông Quyền chia sẻ.
Cụ Quyền ở tuổi 82 vẫn miệt mài gìn giữ trò chơi đèn kéo quân. Ảnh NQĐ
Đèn kéo quân làm thủ công rất công phu, đòi hỏi sự tỉ mỉ nên khó làm được đại trà như các mặt hàng đồ chơi hiện đại. Một chiếc đèn kéo quân hiện giá cũng chỉ trên dưới 200.000 đồng. Tính về mặt hiệu quả kinh tế khi mất cả 8 tiếng để làm thì không cao và đã có một thời gian loại đồ chơi này bị lấn át bởi đồ chơi hiện đại, điện tử. Để bắt kịp với thị hiếu, những người làm nghề như ông Quyền cũng đã cải tiến đèn kéo quân cho phù hợp xu thế. Ngoài những hình ảnh mang đậm chất dân gian thường sử dụng làm quân đèn như chị Hằng, chú Cuội,đấu vật, kéo co… có dùng hình ảnh của tranh Đông Hồ hay các con vật mà trẻ thích.
Số lượng mọi người đặt đèn kéo quân của ông Quyền đã ngày một đông hơn. Ông bảo điều này cũng là nhờ có Nhà nước quan tâm hơn tới việc bảo tồn, phát triển trò chơi dân gian. Bên cạnh làm đèn ở nhà, để quảng bá rộng hơn, ông Quyền cũng đã đưa sản phẩm tới các không gian văn hóa như Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, Trung tâm triển lãm văn hoá Vân Hồ để nói chuyện, dạy cách làm đèn kéo quân…
Nhiều trường học giờ mở các lớp ngoại khó mời ông Quyền đến dạy, giúp các em nhỏ biết cách tự làm đồ chơi cho mình và hiểu rõ hơn ý nghĩa sâu xa của đèn kéo quân trong ngày Trung thu. Bởi vậy dù tóc đã bạc phơ, ông vẫn đi khi có lời mời. Điều ông Quyền mong mỏi là truyền dạy thêm một người biết đến là thêm cơ hội lưu giữ nét đẹp truyền thống cho thế hệ mai sau khi mà mọi người không quay lưng với đồ chơi dân gian.
Bắt đầu làm đèn từ năm 6 tuổi nhờ sự chỉ dạy của ông, của bố, sau này ông Quyền đã nối nghiệp gia đình cho tới tận giờ. Với những đóng góp bền bỉ của ông, vào năm 2019, ông đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú ở loại hình Tri thức dân gian. Đây là động lực để ông tiếp tục gìn giữ loại đồ chơi dân gian truyền thống mỗi mùa Trung thu.
