Tai biến mạch máu não - Bệnh lý nguy hiểm và những điều cần biết

Tai biến mạch máu não (TBMMN) là một tổn thương ở não, nguyên nhân do mạch máu não bị vỡ hoặc bị bít tắc. TBMMN có các dạng chính là chảy máu não, chảy máu màng não, nhũn não, hoặc phối hợp các loại.

Chảy máu não: Do vỡ các động mạch cấp máu cho não, liên quan với tình trạng tăng huyết áp hoặc dị dạng mạch máu não.

Nhũn não: Do một nhánh động mạch não bị bít tắc. Nguyên nhân bít tắc mạch máu não có thể do mảng xơ vữa, cục máu đông từ xa bắn tới. Nhũn não do mảng xơ vữa chủ yếu xảy ra ở các mạch máu lớn (động mạch cảnh trong, động mạch sống, động mạch nền) song cũng xảy ra ở các động mạch não nhỏ và vừa ở bất kỳ vùng nào.

Thương tổn lúc đầu chỉ là mảng xơ vữa gây hẹp dần lòng mạch, từ đó tạo thành huyết khối, sau cùng gây tắc mạch. Huyết khối đôi khi hình thành mới dù không có xơ vữa từ trước gặp ở bệnh nhân có tình trạng tăng đông máu.

Tất cả các nguyên nhân gián tiếp hay trực tiếp làm giảm một phần hay hoàn toàn khả năng cung cấp máu tới một phần hay toàn bộ não bộ đều có thể gây ra bệnh lý tai biến mạch máu não.

Xơ vữa mạch máu gây hẹp lòng mạch máu, huyết khối gây bít tắc lòng mạch: tăng mỡ máu, đái tháo đường, rối loạn nhịp tim, bệnh van tim...

Yếu tố làm tăng nguy cơ 

- TBMMN thường gặp ở nam giới hơn nữ giới.

- Lứa tuổi mắc bệnh là trung niên hoặc cao tuổi. Tuổi của những bệnh nhân TBMMN liên quan đến tăng huyết áp hay xơ vữa động mạch thường lớn hơn các bệnh nhân TBMMN do bệnh lý van tim.

- Những đối tượng có nguy cơ cao bị TBMMN bao gồm: Đái tháo đường, tăng huyết áp, rối loạn mỡ máu, bệnh lý van tim, nhất là khi có rối loạn nhịp tim kèm theo. Thoái hóa đốt sống cổ gây chèn ép 2 động mạch đốt sống cổ cung cấp máu cho não. Ngoài ra, đối với người bị căng thẳng thần kinh, mất ngủ cũng dễ bị tai biến mạch máu não.

- TBMMN xảy ra ở bất kỳ giờ nào trong ngày và bất cứ mùa nào trong năm, song thường xảy ra 1-10 giờ sáng và vào các tháng nóng nhất (tháng 7, 8) hay lạnh nhất (tháng 12).

Các yếu tố khác làm tăng nguy cơ tai biến mạch máu não ở người cao tuổi vào mùa hè là: ngại uống nước, tiểu đêm, tiểu nhiều lần gây hạ huyết áp tư thế khi dậy đột ngột trên giường (nam giới do bệnh lý tuyến tiền liệt, nữ do bệnh suy yếu cơ bàng quang,...).

Những dấu hiệu của TBMMN gồm:

- Tê liệt một chi hoặc một bên.

- Giảm mạnh thị lực một bên hoặc nhìn bị nhòe.

- Rối loạn cảm giác.

- Rối loạn ngôn ngữ, nói khó khăn.

- Rối loạn thăng bằng.

- Rối loạn nhận thức.

- Mất cảm giác khi tiếp xúc với 
sức nóng.

- Nhức đầu bất thường và dữ dội mà không có nguyên nhân rõ ràng kèm theo nôn ói.

- Dễ ngã, chóng mặt, mất đi sự phối hợp vận động...

Các rối loạn này có thể biến mất và không để lại một di chứng nào nhưng tình trạng này cứ tiếp diễn thì TBMMN sẽ hợp thành các rối loạn kéo dài trên 24h và có thể kéo theo các di hại thể chất hoặc trí tuệ.

Phụ thuộc vào mức độ nặng của đột quỵ, nguyên nhân và tuổi bị bệnh, người bệnh có thể gặp các biến chứng khác nhau.

Khoảng 90% người bị liệt vận động (liệt nửa người, liệt tay chân, liệt mặt, liệt các dây thần kinh sọ não, tê bì cảm giác nửa người) sau đột quỵ. Di chứng này gây khó khăn cho bệnh nhân khi sinh hoạt, đi lại hàng ngày.

Sau đột quỵ, người bệnh có thể gặp các rối loạn về ngôn ngữ do tổn thương tại vùng não chi phối cho chức năng ngôn ngữ với biểu hiện khá đa dạng: nói ngọng, nói lắp, âm điệu bị biến đổi... Bệnh nhân gặp khó khăn khi diễn đạt, thậm chí không nói được.

Suy giảm nhận thức cũng là một trong những biến chứng nặng nề của đột quỵ não dẫn đến sa sút trí tuệ của người bệnh. Người bị rối loạn nhận thức có các biểu hiện hay quên, suy giảm trí nhớ, đầu óc lơ mơ không tỉnh táo, mất khả năng định hướng không gian, thời gian, không nhận biết được người thân và không hiểu được lời nói của người khác...

Người sau đột quỵ thường bị rối loạn cơ vòng khiến tiểu tiện không tự chủ.

Người bệnh sau đột quỵ thường bị suy giảm hoặc mất khả năng tự chăm sóc bản thân và phải nhờ đến người thân, cùng với rối loạn trí nhớ, rối loạn giấc ngủ, khó khăn trong giao tiếp với người khác, không thể tham gia các hoạt động trước đây...

Làm sao xử trí?

TBMMN là một tình trạng cấp cứu. Khi thấy bệnh nhân có các biểu hiện yếu, liệt mặt, khó nói, nhiều người tưởng lầm bệnh nhân bị trúng gió và đè ra đánh gió, bắt uống nước chanh. Điều này rất không nên do vùng hầu họng đã bị liệt nếu bắt bệnh nhân uống nước sẽ gây sặc vào đường thở, làm suy hô hấp cấp hoặc gây tăng huyết áp thêm nữa và làm chậm trễ thời gian đưa đến bệnh viện.

Đối với người bị TBMMN não thời gian là vàng. Xử lý đúng nhất là gọi ngay xe cấp cứu hoặc taxi đưa ngay bệnh nhân đến bệnh viện càng sớm càng tốt. Càng đến bệnh viện muộn, nguy cơ tổn thương não càng cao. Để tối ưu hiệu quả điều trị, tốt nhất là được điều trị ở bệnh viện trong vòng 3 giờ sau khi xuất hiện triệu chứng đầu tiên.

Khi di chuyển bệnh nhân nên để bệnh nhân trên mặt phẳng, nghiêng mặt sang 1 bên, nới bớt quần áo cho thoáng. Nếu người thân của bạn bị TBMMN, hãy ở cùng người đó và theo dõi chặt chẽ, trong lúc chờ xe cấp cứu.

Không nên đưa bệnh nhân đến bệnh viện bằng xe máy vì có trường hợp bệnh nhân bị liệt một bên, không thể gác chân lên xe, khi đến bệnh viện chân bên liệt của bệnh nhân bị chấn thương chảy máu.

Điều trị cấp cứu

Khi đến bệnh viện, người bệnh sẽ được bác sĩ khám. Thầy thuốc sẽ chỉ định chụp CT hoặc MRI sọ não sớm nhất có thể. Thăm dò này giúp chẩn đoán phân biệt tình trạng chảy máu não với tình trạng tắc mạch não (nhũn não). Điều này rất quan trọng, vì xử trí trong hai trường hợp là hoàn toàn khác biệt.

Nếu người bệnh được chẩn đoán là nhũn não và đến bệnh viện trong vòng 4 giờ rưỡi kể từ sau khi xuất hiện triệu chứng, thầy thuốc sẽ dùng thuốc làm tan cục máu đông, dẫn đến phục hồi dòng chảy mạch máu não, qua đó cứu sống những vùng não bị chết do thiếu oxy tạm thời.

Điều trị lâu dài

Thuốc chống ngưng tập tiểu cầu

Tiểu cầu là những thành phần nhỏ trong máu, là nhân tố quan trọng của quá trình đông máu. Thầy thuốc sẽ sử dụng thuốc chống ngưng tập tiểu cầu trong trường hợp nhũn não. Thuốc hạn chế hình thành cục máu đông trong lòng mạch, ngăn ngừa những cơn đột quỵ có thể xuất hiện về sau. Aspirin (với liều thấp) là thuốc chống ngưng tập tiểu cầu phổ biến nhất. Ngoài ra, một loại thuốc khác cũng có thể được sử dụng là clopidogrel.

Nếu người bệnh không thể tự uống thuốc, các nhân viên y tế sẽ đặt một ống thông để truyền thức ăn và thuốc vào dạ dày.

Điều trị rung nhĩ

Bệnh nhân rung nhĩ có nguy cơ cao hình thành cục máu đông trong buồng tim, cục máu đông bắn lên não sẽ gây TBMN. Nếu người bệnh bị rung nhĩ, thầy thuốc sẽ sử dụng thuốc chống đông để ngăn ngừa hình thành cục máu đông. Thuốc chống đông phổ biến nhất là warfarin.

Điều trị hẹp động mạch cảnh

Người bị hẹp động mạch cảnh có nguy cơ đột quỵ cao. Nguyên nhân của hẹp động mạch cảnh thường do mảng xơ vữa. Nếu hẹp nhiều mạch cảnh, thầy thuốc có thể tiến hành thủ thuật nong hoặc đặt stent động mạch cảnh, hoặc tiến hành phẫu thuật bóc tách mảng xơ vữa.

Điều trị xuất huyết não hay xuất huyết dưới nhện

Trong trường hợp xuất huyết nhiều, thầy thuốc có thể chỉ định phẫu thuật để lấy huyết khối trong não. Đôi khi, phẫu thuật cũng được chỉ định để giảm áp lực trong sọ của người bệnh.

Các biện pháp tập phục hồi chức năng

Ngay sau khi tình trạng TBMMN ổn định, người bệnh sẽ được khuyên vận động sớm và bắt đầu các chương trình tập phục hồi chức năng. Điều này cũng giúp giảm nguy cơ tắc mạch do huyết khối tĩnh mạch.

Mục đích của liệu trình phục hồi chức năng là tối ưu hóa hoạt động thường ngày của người bệnh và cải thiện chất lượng cuộc sống sau TBMMN. Chương trình trị liệu bao gồm phục hồi chức năng vận động, phục hồi chức năng ngôn ngữ, chế độ ăn... Một chương trình phục hồi chức năng tốt sẽ thay đổi hẳn tiên lượng của người bệnh sau TBMMN.

Có thể giảm nguy cơ TBMMN bằng cách dự phòng tình trạng xơ vữa mạch máu bằng cách:

Tăng cường tập thể dục, làm việc vừa sức, giảm cân, không ăn nhiều mỡ béo, nhiều chất bột, đường. Nên ăn nhiều rau, củ, trái cây.

Bỏ thuốc lá, thuốc lào vì các hoạt chất trong thuốc lá có thể gây tổn thương thành mạch, dẫn đến xơ vữa và hẹp mạch máu. Bỏ thuốc lá sẽ làm giảm đáng kể nguy cơ xuất hiện TBMMN.

Theo dõi huyết áp định kỳ (mức lý tưởng cho mọi lứa tuổi là không quá 120/80mmHg). Khi đã được phát hiện tăng huyết áp phải uống thuốc đều hàng ngày theo đơn thuốc của bác sĩ và đi khám lại định kỳ theo hẹn của bác sĩ chuyên khoa. Tránh chữa tăng huyết áp theo kiểu khi nào thấy mệt hoặc nhức đầu mới uống thuốc.

Nếu bị đái tháo đường, phải ăn uống theo chế độ của người đái tháo đường, không ăn đường, giảm tinh bột, ăn nhiều rau, đủ đạm, ít béo, chia nhỏ bữa ăn, uống hoặc tiêm thuốc theo đơn của bác sĩ chuyên khoa, tái khám và xét nghiệm máu định kỳ.

Chữa tăng cholesterol máu, ngừng uống rượu, điều trị bệnh tim nếu có.