Sự bùng nổ của Zika gần như chắc chắn đã bắt đầu ở Thành phố Recife (Brazil), nơi các bác sĩ đã cố gắng tìm hiểu xem điều gì đã xảy ra với phụ nữ mang thai ở đây.
Đó là một ngày Chủ nhật ở Thành phố Recife của Brazil, nhưng một nhóm các bác sĩ về bệnh truyền nhiễm, các chuyên gia nhi khoa và thần kinh học vẫn đang làm việc miệt mài, chen chúc trong một căn phòng nằm ở tít sâu trong Bệnh viện Oswaldo Cruz.
Họ cộng tác cùng nhau trong báo cáo nghiên cứu về một ổ dịch mà đã giúp họ khám phá ra: sự gia tăng đột biến một cách hết sức bí ẩn của những trường hợp trẻ sơ sinh bị tật đầu nhỏ (bệnh teo não) có thể có liên quan đến virus Zika.
Khuôn mặt buồn bã của một bà mẹ cùng con mình tại phòng chờ ở một trung tâm phục hồi chức năng cho trẻ khuyết tật ở Racife, Brazil ngày 1/2/2016. Ảnh: Sebastian Liste/ TIME
Nhóm nghiên cứu bao gồm các bá sĩ đến từ các bệnh viện trên toàn thành phố, bao gồm Tiến sĩ Vanessa Van der Linden, một nhà thần kinh học, người đã sớm gióng lên hồi chuông báo động về virus Zika.
Vào tháng 8/2015, Tiến sĩ Van der Linden đã gặp một em bé mắc tật đầu nhỏ nặng, một loại dị tật bẩm sinh nghiêm trọng có liên quan đến việc đầu nhỏ bất thường và não bộ phát triển không đầy đủ. Người mẹ nhớ rằng, trong tháng đầu thai kỳ của mình, cô đã bị phát ban, nhưng không có gì nghiêm trọng lắm.
Cynthia de Melo Silva Ximenes - một nhà vật lý trị liệu đang chăm sóc cho một em bé 7 tháng tuổi mắc tật đầu nhỏ tại trung tâm phục hồi chức năng Crianca Deficiente ở Recife, Brazil, 1/2/2016. Ảnh: Sebastian Liste/TIME
Tuy nhiên, khi Ts. Van der Linden tiến hành quét não thường quy để xác định nguyên nhân của dị tật này, các "nghi phạm" thông thường như rubella hoặc toxoplasmosis đã được loại trừ. Các hình ảnh của sự vôi hóa diễn ra trong não rất khác biệt với các trường hợp đầu nhỏ khác mà cô đã từng thấy trong quá khứ.
Vào cuối ca làm việc của một ngày khác tại bệnh viện, Ts. Van der Linden đã gặp ba trường hợp đầu nhỏ chỉ trong một ngày. "Nó không bình thường", cô nói. "Đôi khi, trong ba hoặc bốn tháng chúng tôi không thấy một bệnh nhi đầu nhỏ nào, vì thế, điều này rất kỳ lạ".
Trong những tuần sau đó, cô tiếp tục để ý chi tiết các trường hợp, và Ts. Van der Linden bắt đầu cảnh báo các đồng nghiệp rằng, một điều gì đó kỳ lạ đã xảy ra.
Mẹ cô, bà Ana, một bác sĩ làm việc tại một Trung tâm y tế khác ở Recife, đã gọi cho con gái và kể rằng, bà đã thấy 7 bệnh nhi bị tật đầu nhỏ trong một ngày, và một số các bà mẹ cũng cho biết, họ cũng bị phát ban ở tháng đầu của thai kỳ.
Virus Zika đang gây ra nỗi ám ảnh cho toàn thế giới bởi sự nguy hiểm của nó. Ảnh: Christophe Simon/AFP
Vào tháng 10/2015, Ts. Van der Linden đã đến phòng y tế của bang để cảnh báo với nhà chức trách Brazil về sự tăng vọt rõ ràng của các trường hợp mắc tật đầu nhỏ, và hình ảnh quét não chỉ ra một tác nhân gây bệnh mới, chưa xác định, có thể là nguyên nhân.
Cũng trong tháng đó, Bộ Y tế Brazil đã xem xét lại hồ sơ giấy khai sinh và xác nhận rằng, trong thực tế, có sự gia tăng các trường hợp mắc tật đầu nhỏ ở vùng đông bắc Brazil. Cơ quan này cũng đã cho mở sổ đăng ký tật đầu nhỏ cho các bác sĩ và bệnh viện để báo cáo về các trường hợp mới ghi nhận.
Có một số gợi ý từ những mô tả của các bà mẹ rằng nhiễm trùng có thể liên quan tới chikungunya hay virus Zika, hai bệnh truyền nhiễm do muỗi lưu truyền trong khu vực này.
Nhưng chikungunya đã được loại trừ bởi bó là một căn bệnh nặng hơn nhiều, gây ra nhiều đau đớn hơn và cũng không phù hợp mới mô tả của các bà mẹ.
Vào thời điểm đó, Thành phố Recife đã phát động việc nghiên cứu về virus và tăng cường biện pháp phòng ngừa kiểm soát muỗi do dự bùng nổ của dịch sốt xuất huyết, khi mà Brazil có hơn 1,5 triệu trường hợp sốt xuất huyết được báo cáo trong năm 2015.
Riêng ở Recife, trong năm 2015, số ca sốt xuất huyết đã tăng tới 800% so với năm 2014, nhưng nhiều trong số những trường hợp này hóa ra lại là nhiễm Zika.
Các nhà khoa học tại đây đã phải nỗ lực hết mình để xác nhận những trường hợp nhiễm Zika bởi sốt xuất huyết, Zika và chikungunya thực sự có quá nhiều điểm tương đồng. Ngoài ra, sốt xuất huyết và Zika có phản ứng chéo, một số trường hợp được xác nhận là sốt xuất huyết có thể là Zika. Jailson Correia, thư ký y tế của Thành phố Recife ước tính, có khoảng 50 đến 100.000 người có thể đã tiếp xúc với virus Zika.
Recife đã báo cáo khoảng 300 trường hợp đầu nhỏ vào tháng 10/2015. Bản thân Ts. Van der Linden đã gặp khoảng 80 trường hợp.
Trước đó, vào tháng Giêng, Bộ Y tế Brazil cho biết, có 4.180 trường hợp đầu nhỏ trong cả nước, nhưng con số thực sự có thể thấp hơn nhiều hơn, bởi có một số trường hợp báo cáo có thể là do các yếu tố không liên quan. Ví dụ như các bệnh khác hoặc các vấn đề bất thường về di truyền.
Những trường hợp xác nhận mắc tật đầu nhỏ và nhiễm cả virus Zika vẫn khá hiếm, và các nhà khoa học vẫn không chắc chắn có một liên kết rõ ràng giữa hai tình trạng này, hoặc cách thức liên kết giữa chúng.
"Điều đó không có nghĩa rằng không có vấn đề gì, mà đó là vấn đề nghiêm trọng nhất là vì nó đang lan rộng", Lavinia Schuler-Faccini, Chủ tịch Hiệp hội di truyền y tế Brazil cho biết.
Bệnh viện Oswaldo Cruz ở Recife đã trở thành tâm điểm của những lo ngại về sự bùng phát Zika. Trung bình, bệnh viện này tiếp nhận khoảng 10 em bé bị tật đầu nhỏ.
Một trong những phần khó nhất khi làm việc với các bà mẹ của các bệnh nhi bị ảnh hưởng là các bác sĩ vẫn không biết chắc chắn căn bệnh của những đứa trẻ sẽ tiến triển như thế nào, có những biến chứng rất khác nhau giữa những bệnh nhi.
Theo Ts Van der Linden, một số em bé gặp vấn đề về mắt, một số thường xuyên cáu kỉnh và một số khác thì co giật. "Họ hỏi tôi con của họ sẽ như thế nào trong một hoặc hai năm tới? Thật sự rất khó để trả lời bởi những tổn thương não là rất nghiêm trọng, chúng tôi không thể đưa ra một dự đoán cho tương lai của các bé", cô nói. "Tôi nói với mẹ của các bé rằng chúng tôi chưa thể nói gì, chúng tôi cần theo dõi thêm và sẽ giúp đỡ các bé khi có vấn đề nảy sinh".
Schuler-Faccini cho biết, vẫn còn rất khó để có thể nói chắc chắn rằng Zika là nguyên nhân của sự gia tăng đột biến các trường hợp đầu nhỏ. Các nhà khoa học chỉ có thể chứng minh rằng virus có mặt ở một người khi nó đang diễn ra, khoảng 5 đến bảy ngày sau khi các triệu chứng xuất hiện.
"Hầu hết các em bé mà chúng tôi gặp, khi xét nghiệm thì không thấy có chất liệu di truyền của virus", Schuler-Faccini nói. "Suy luận của chúng tôi hình thành từ tiền sử của bà mẹ bị nhiễm trùng hoặc một triệu chứng có thể giống nhiễm trùng Zika như sốt không quá cao, phát ban và đau ở các khớp".
Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu đã phát hiện một số trường hợp phụ nữ mang thai các em bé đầu nhỏ, khi xét nghiệm trước sinh đã xác định chất liệu di truyền của virus trong dịch ối.
Ts. Van der Linden cho biết, số lượng các trường hợp mới đã giảm trong những tháng gần đây. Những không chắc chắn liệu thành phố Recife nói riêng và đất nước Brazil nói chung có trải qua một sự tăng vọt nữa hay không, bởi những người phụ nữ có thể đã bị nhiễm Zika sẽ tiếp tục sinh con trong những tháng tới.
"Chúng ta đang chứng kiến những tác động của sự ra đời virus mới. Chúng ta không biết bao lâu nữa thì tình hình mới khá hơn", Correia nói.
Hiện tại, các bác sĩ ở Recife đang tiếp tục hợp tác khi gặp những trường hợp mắc mới và cùng với các gia đình theo dõi các bệnh nhi này. "Điều quan trọng là thế giới cần biết về điều này", bác sĩ nhãn khoa Camila Ventura nói. "Chúng tôi có nhiều vấn đề cần được giải quyết, nhưng điều tốt nhất là chúng tôi giữ đúng cam kết của mình. Brazil không chỉ có các cầu thủ bóng đá".
