Sau 20 năm liên tục chinh chiến và 3 năm trị quốc, khi tình hình đất nước bắt đầu có chuyển biến tốt, vua Quang Trung đột ngột qua đời ở tuổi 39. Cái chết của ông có điểm không rõ ràng và nhiều giai thoại kỳ lạ lưu truyền trong nhân gian.
Quang Trung (1753-1792) tên thật Nguyễn Huệ là vị hoàng đế thứ 2 của nhà Tây Sơn, được Thái Đức Hoàng Đế Nguyễn Nhạc thoái vị và nhường ngôi. Ông là một trong những vị tướng quân sự xuất sắc bách chiến bách thắng; nhà cai trị tài ba anh minh trong lịch sử Việt Nam.
Nắm ngôi được 3 năm đã băng hà
Nguyễn Huệ và hai người an hem của ông được biết đến với tên gọi an hem Tây Sơn – 3 lãnh đạo của cuộc khởi nghĩa Tây Sơn chấm dứt nội chiến Trịnh – Nguyễn phân tranh giữa 2 tập đoàn phong kiến nhà Nguyễn ở phía Nam và nhà Trịnh ở đàng Bắc, lật độ 2 nhà này cùng triều Hậu Lê…
Quang Trung còn là người đánh bại các cuộc xâm lược Đại Việt của Đại Thanh từ phía Bắc và Xiêm La từ phía Nam. Đặc biệt ông đã trải qua hàng chục trận đánh lớn và chưa hề thua một trận nào. Đến khi ở ngôi vị hoàng đế, ông tỏ rõ tài cai trị đất nước bằng việc đề ra nhiều kế hoạch cải cách tiến bộ trong văn hóa, chính trị, quân sự, kinh tế, ngoại giao…
Sau 20 năm liên tục chinh chiến và 3 năm trị quốc, khi tình hình đất nước bắt đầu có chuyển biến tốt, vua Quang Trung đột ngột qua đời ở tuổi 39. Cái chết của ông có điểm không rõ ràng và nhiều giai thoại kỳ lạ lưu truyền trong nhân gian.
Tương truyền, vào một buổi chiều đầu thu năm 1792, vua Quang Trung đang ngồi làm việc bỗng hoa mắt, mặt mũi tối sầm rồi mê man bất tỉnh. Đến khi tỉnh dậy, ông cho gọi trấn thủ Trần Quang Diệu về bàn bạc việc quan trọng. Nhưng việc chưa quyết xong thì bệnh tình của ông đã nguy kịch.
Tranh vẽ Quang Trung Hoàng đế.
Trước khi băng hà, hoàng đế Quang Trung căn dặn Trần Quang Diệu và quần thần: “Ta mở mang bờ cõi, khai thác đất đai, có cả cõi Nam này. Nay đau ốm, tất không khỏi được. Thái tử tư chất hơi cao nhưng tuổi còn nhỏ. Ngoài thì có quân Gia Định là quốc thù, mà Thái Đức thì tuổi già, ham dật lạc, cầu yên tạm bợ, không toan tính cái lo về sau.
Khi ta chết rồi, nội trong một tháng phải chôn cất, việc tang làm lao thảo thôi. Lũ ngươi nên hợp sức mà giúp thái tử sớm thiên đô về Vĩnh Đô để khống chế thiên hạ. Bằng không quân Gia Định kéo đến thì các ngươi không có chỗ chôn thân!”.
Đêm 16/9 /1792, Quang Trung Nguyễn Huệ qua đời, hưởng thọ 39 tuổi. Thi hài của vua Quang Trung được an táng ngay tại Phú Xuân. Sau đó Nguyễn Quang Toản lên nối ngôi, đặt niên hiệu là Cảnh Thịnh, sai sứ sang nhà Thanh báo tang và xin tập phong.
Vua Càn Long tặng tên hiệu cho ông là Trung Thuần, lại thân làm một bài thơ viếng và cho một pho tượng, 300 lạng bạc để sửa sang việc tang. Sứ nhà Thanh đến tận mộ ở Linh Đường (mộ giả) thuộc huyện Thanh Trì (Hà Nội) để viếng.
Thời Cảnh Thịnh, triều đình Tây Sơn sinh ra lục đục. Nguyễn Ánh nhân thời cơ đó kéo ra đánh bại nhà Tây Sơn. Mười năm sau ngày Quang Trung qua đời, nhà Tây Sơn sụp đổ hoàn toàn.
Để trả thù, Nguyễn Ánh sai đào phá mộ Nguyễn Huệ và Nguyễn Nhạc. Nơi đặt lăng mộ của Quang Trung cũng bị san phẳng, không cho để lại dấu tích. Bên cạnh đó các lăng mộ của gia tộc Tây Sơn ở Nghệ An và Quy Nhơn đều bị khai quật, hủy phá đến mức chỉ trơ hố huyệt sâu, khiến người sau phải gọi là "giếng huyệt".
Giai thoại kỳ lạ về cái chết
Cho đến nay, đã có nhiều giả thuyết về nguyên nhân cái chết của vua Quang Trung được đưa ra nhưng chưa giả thuyết nào có được chứng cứ xác thực, đủ sức thuyết phục. Theo Tây Sơn thực lục: “Huệ mắc bệnh nặng không chữa khỏi. Năm ấy Nguyễn Huệ mất, tóc của Huệ quăn, mặt đầy mụn, có một con mắt nhỏ nhưng cái tròng rất lạ, ban đêm ngồi không có đèn thì ánh sáng từ mắt soi sáng cả chiếu”.
Tượng đài Hoàng đế Quang Trung – Nguyễn Huệ tại Bảo tàng Quang Trung Tây Sơn.
Và sau khi Quang Trung mất, vào tháng 1/1793, Quách Thế Huân cũng báo cáo với Càn Long: "Quang Trung đã chết vì bệnh".
Còn sách Ngụy Tây liệt truyện – tài liệu chính sửa của Sử quán triều Nguyễn ghi chép cái chết của vua Quang Trung rằng: “Một hôm, về chiều, Quang Trung đang ngồi bỗng xây xẩm, tối tăm, thấy một ông già đầu bạc từ trên trời xuống, mặc áo trắng, cầm gậy sắt, mắng rằng: "Ông cha người sống ở đất của Chúa, đời đời làm dân Chúa Nguyễn, sao phạm đến lăng tẩm...". Rồi lấy gậy đánh vào trán Quang Trung, mê man ngã xuống, bất tỉnh nhân sự lâu lắm. Từ đó, bệnh chuyển nặng”.
Ghi chép này có phần hư cấu đề nâng cao sự mê tín vào “thiên mệnh” của triều đình nhà Nguyễn. Các nhà nghiên cứu về sau gạt bỏ các chi tiết mê tín này thì cho rằng Quang Trung đã bị một cơn tăng huyết áp đột ngột.
Cũng có một giai thoại lưu truyền rằng: Một buổi chiều thu năm 1792, vua Quang Trung đang ngồi làm việc, bỗng hoa mắt, tối sầm mặt mũi, mê man bất tỉnh. Người xưa gọi là chứng "huyễn vận", còn ngày nay y học gọi là tai biến mạch máu não.
Bác sĩ Bùi Minh Đức qua khảo cứu các nguồn tư liệu lịch sử, kết luận rằng Nguyễn Huệ bị “Xuất huyết não dưới màng nhện; nguyên nhân tử vong: do viêm phổi sặc” (tức tràn dịch màng phổi).
