Hoàng hậu Trần Thị Dung có công lớn trong việc cùng em họ soán ngôi nhà Lý, lập ra triều Trần.
Trần Thị Dung (1193-1259) hay còn gọi là Linh Từ quốc mẫu là vị hoàng hậu cuối cùng của nhà Lý, chính hậu của hoàng đế Lý Huệ Tông, mẹ ruột của nữ hoàng đế Lý Chiêu Hoàng và Hiển Từ Thuận Thiên Hoàng hậu. Bà cùng con của chú ruột là em họ Trần Thủ Độ đồng mưu trong việc soán ngôi nhà Lý, nhường ngôi cho cháu trai Trần Thái Tông, lập ra nhà Trần.
Từ thường dân trở thành... hoàng hậu
Linh Từ quốc mẫu vốn có tên là Trần Thị Ngừ, người thôn Lưu Gia, Hải ấp (nay là xã Canh Tân, Hưng Hà, Thái Bình). Bà là con gái của Trần Lý, em gái kế của Trần Thừa và Trần Tự Khánh, cô ruột của vua Trần Thái Tông.
Theo Đại Việt sử ký toàn thư, năm 1209, đời Lý Cao Tông, triều đình xảy ra binh biến, Hoàng tử Sảm (tức vua Lý Huệ Tông) chạy đến miền Hải ấp. Hoàng tử được ông chủ thuyền cá Trần Lý đón về nhà che chở. Tại đây, hoàng tử nghe tiếng Trần Thị Dung có nhan sắc, bèn cậy ông Tô Trung Tự - cậu ruột Trần Thị Dung làm mối, để cưới bà làm vợ...
Trần Lý và cậu ruột bà muốn nhân cơ hội giúp nhà Lý để phát triển thế lực nên đã gả bà cho Hoàng tử Sảm và tập hợp lực lượng tham gia dẹp giặc. Trong lần chiến dẹp loạn này, Trần Lý bị thiệt mạng, quân đội họ Trần đều nằm trong tay Tô Trung Từ.
Tháng 10/1210, vua Lý Cao Tông băng hà. Hoàng tử Sảm lên ngôi lấy niên hiệu là Lý Huệ Tông, bấy giờ mới 16 tuổi liền sai quan quân đi đón bà Trần Thị Dung về triều. Nhưng Thái hậu Đàm Thị lại muốn tìm trong hàng tôn thất cho vua trẻ một người vợ xứng đáng nên tỏ rõ thái độ ghét bỏ và tìm mọi cách xỉ vả Trần Thị Dung.
Tượng thờ Hoàng hậu Trần Thị Dung.
Sách sử viết, từ ngày vào cung, cuộc đời bà Trần Thị Dung trải qua không ít phen "ba chìm bảy nổi". Ban đầu bà được vua phong làm nguyên phi - bậc cao nhất trong hàng thứ 2 của vợ vua, đứng sau hoàng hậu. Sau đó vua có chút nghi ngờ với anh trưởng của bà nên đã giáng xuống hàng ngự nữ - bậc thấp nhất trong hàng các thứ bậc của vợ vua.
Khi thấy Trần Thị Dung đau đớn, mệt mỏi lại luôn bị Thái hậu dày vò, vua Lý Huệ Tông cảm thấy xót xa. Do vẫn rất yêu nên bất chấp mọi thị phi, vào năm 1216, ông lại sắc phong cho bà làm Thuận Trinh phu nhân. Đến cuối năm, bà được phong làm hoàng hậu.
Mặc dù được vua tin yêu nhưng bà vẫn không thoát được sự giám sát gay gắt của Thái hậu Đàm Thị. Bà liên tục bị thái hậu mắng là đồ phản trắc, làm tay trong, là bè đảng của giác. Thậm chí thái hậu còn đòi vua đuổi bà đi, bỏ thuốc độc vào đồ ăn của bà. Lúc này vua Huệ Tông chỉ biết tìm cách âm thầm ngăn chặn. Mỗi bữa ăn, ông lại cho gọi hoàng hậu ăn cùng, chia đôi suất của mình và không lúc nào để bà ăn một mình.
Thế nhưng, Đàm Thái hậu vẫn nung nấu ý định giết Hoàng hậu Trần Thị Dung đến cùng. Một lần, thái hậu sai người đem chén thuốc độc bắt bà phải uống. Vua biết chuyện, đích thân đến ngăn lại rồi cùng bà đang đêm lẻn trốn đi, nương nhờ vào thế lực của Trần Tự Khánh.
Từ đó, cuộc sống của Hoàng hậu Trần Thị Dung mới tạm thời yên ổn. Bà sinh được hai cô con gái là công chúa Thuận Thiên và Chiêu Thánh. Dần dần, quyền lực triều chính rơi vào tay họ ngoại - "nhà Trần". Con cháu họ Trần thừa cơ hội lọt vào triều đình cung cấm, nắm những chức vụ trọng yếu.
Cùng em họ đồng mưu trong việc soán ngôi nhà Lý
Mùa xuân năm 1224, vua Lý Huệ Tông bệnh đến phát điên, không quản được chính sự. Thái úy Trần Thừa, Điện tiền Trần Thủ Độ cùng hoàng hậu quản lý hết mọi việc trong hoàng cung. Bấy giờ, uỷ nhiệm cho một mình chỉ huy sứ Trần Thủ Độ quản lĩnh các quân điện tiền hộ vệ cấm đình.
Đền thờ Linh Từ quốc mẫu Trần Thị Dung ở làng lại xã Liên Hiệp, Hưng Hà, Thái Bình.
Đến tháng 10, Chiêu Thánh công chúa được lập làm Hoàng thái nữ rồi lên kế vị, sử gọi là Chiêu Hoàng. Huệ Tông truyền ngôi trở thành Thái thượng hoàng, rồi xuất gia ở chùa Chân Giáo trong đại nội hoàng cung. Còn bà Trần Thị Dung có thể được tôn làm hoàng thái hậu hoặc thái thượng hoàng hậu (do Huệ Tông vẫn còn là thái thượng hoàng) nhưng sử sách không hề ghi chép bất kì sắc phong chính thức nào.
Khi Chiêu Hoàng lên ngôi hoàng đế, Trần Cảnh - con thứ của Thái úy Trần Thừa, tức là cháu ruột của Trần Thị Dung được sắp xếp đưa vào hầu hạ Chiêu Hoàng. Vào lúc ấy, Chiêu Hoàng tỏ ra yêu mến Trần Cảnh khiến Thủ Độ nảy ra ý định đưa Hoàng vị họ Lý về cho họ Trần.
Năm 1225, chỉ huy sứ Trần Thủ Độ sắp đặt để Lý Chiêu Hoàng nhường ngôi cho Trần Cảnh (tức vua Trần Thái Tông). Lý Chiêu Hoàng lại được phong thành hoàng hậu. Lúc này bà Trần Thị Dung bị giáng thành Thiên Cực công chúa.
Không lâu sau, Thiên Cực Công chúa lấy Trần Thủ Độ. Theo một số tài liệu, từ nhỏ Trần Thủ Độ không chịu đọc sách, nhưng rất thạo cung kiếm, mạnh bạo, láu cá, thường trốn học đến nhà Trần Thị Dung để gần gũi người đẹp. Khi phát hiện ra mưu đồ của Thủ Độ, mọi người trong nhà đều cực lực phản đối và Trần Thị Dung vì thế không có cảm tình với chàng trai này.
Khi Trần Thủ Độ được phong làm Điện tiền chỉ huy sứ, ông càng có điều kiện lộng hành, ra vào chốn thâm cung để tính chuyện "tằng tịu" với Trần Thị Dung. Lúc đó, Trần Thủ Độ đang tuổi trai tráng, mạnh mẽ, đầy nam tính, trong khi Trần Thị Dung lại "phòng the" lạnh lẽo. Vì vậy, Trần Thủ Độ bỗng dưng trở nên "quý giá" vô cùng. Trần Thị Dung và Trần Thủ Độ đã làm chuyện "cắm sừng" vua Lý Huệ Tông, sống giả nhân ngãi, non vợ chồng với nhau để vừa thỏa mãn dục vọng vừa tính chuyện chuyển giao quyền lực từ nhà Lý sang nhà Trần.
Tháng 1/1259, bà Trần Thị Dung qua đời, thụy là Linh Từ Quốc mẫu. Ngày nay tại tỉnh Thái Bình còn nhiều địa điểm, địa danh lưu dấu tích công trạng này của bà. Dân địa phương quê bà thường gọi bà theo tên khi mới sinh là Bà chúa Ngừ.
