Khẩu hang là một loại gạo nếp đặc biệt bởi được làm từ loại thóc nếp Tú Lệ truyền thống. Khi nấu, khẩu hang vừa thơm vừa dẻo không giống với bất kỳ loại gạo nào khác.
Xã Tú Lệ, huyện Văn Chấn (tỉnh Yên Bái) vốn nổi tiếng với loại nếp có hạt to tròn, trắng trong, khi nấu lên có vị dẻo thơm rất đặc biệt. Đó chính là giống nếp Tú Lệ - một loại gạo đặc sản chỉ có ở thung lũng lòng chảo Mường Lò.
Cũng như các quá trình từ lúc cấy lúa đên khi thu hoạch, người dân tộc Thái đã làm ra loại gạo Khẩu hang (cốm già) thơm ngon nức tiếng. Khẩu hang là một loại gạo nếp đặc biệt bởi được làm từ loại thóc nếp Tú Lệ truyền thống. Khi nấu, khẩu hang vừa thơm vừa dẻo không giống với bất kỳ loại gạo nào khác.
Bình thường, để có gạo nếp người nông dân sẽ trồng lúa nếp, để chín vàng trên bông và cắt về tách hạt, phơi khô, khi nào cần dùng thì xay xát để tách vỏ trấu lấy gạo.Nhưng với khẩu hang, đồng bào người Thái đã gặt từ khi hạt thóc còn non, chỉ cần chín một nửa bông lúa là gặt về. Sau đó, được các bà các mẹ cẩn thận dùng tay tuốt từng bông lúa tách hạt. Để giữ độ thơm ngon, hương vị của lúa non người Thái đem số thóc đó đi đồ như đồ xôi đến khi hạt thóc chín là được. Tiếp đó, phơi khô số thóc đã đồ chín như phơi thóc bình thường.
Người ta sẽ phơi thóc dưới nắng nhẹ, có thể phơi trong trời râm để có gió làm khô hạt thóc. Như vậy hạt gạo khi xay xát sẽ không bị gãy và có màu sắc đẹp, đồng thời giữ được độ thơm ngon.
Hạt gạo khẩu hang được cho là ngon và làm khéo tay là có màu trắng trong, hơi đục không giống màu trắng bạc như gạo nếp thường.
Cách nấu gạo khẩu hang cũng đặc biệt và khó nấu hơn so với gạo nếp thông thường. Để có được xôi ngon, thơm dẻo mọi người phải vô cùng cẩn thận, tỉ mỉ trong việc đồ xôi.
Gạo phải được ngâm với nước lạnh khoảng 10 - 15 phút trước khi đồ. Lúc đầu để lửa to, khi nước bắt đầu sôi thì để lửa nhỏ giúp gạo chín từ từ, giữ được độ ngon.
Khi ăn ta sẽ cảm nhận được mùi thơm dịu mát của cốm, vị béo ngậy, vị ngọt của gạo non. Có được mùi vị này là do khi đồ thóc non đã giúp lưu giữ lại hương vị, độ đậm đà của gạo. Và khi phơi người ta cũng không phơi dưới nhiệt độ cao, giúp cho cơm sau khi đồ chín có được một mùi vị rất riêng.
Khẩu hang là loại gạo nếp rất dễ ăn, đặc biệt chứa nhiều chất dinh dưỡng do còn nguyên lớp vỏ lụa và phôi mầm nên rất tốt cho người ăn kiêng thực dưỡng và trẻ em, nấu cháo cũng rất thơm ngon, bổ dưỡng.
Du khách tới với vùng Tây Bắc đều mong muốn được nếm thử xôi nấu từ khẩu hang, và nhiều người còn mua về làm quà.
Có một lưu ý nhỏ đó là khẩu hang đồ từ thóc non nên thời gian bảo quản không được lâu như thóc nếp già bình thường. Sau khi xay xát, khẩu hang có thể bảo quản ở nhiệt độ thường từ 10 ngày đến nửa tháng. Nếu được đóng gói cần thận trong túi thì sẽ để được 1 tháng. Còn để bảo quản bằng thóc sẽ lưu giữ được từ 5 đến 7 tháng.
Muốn ăn khẩu hang ngon nhất thì nên ăn trong thời gian sớm nhất sau khi làm xong, lúc đó mùi vị và độ đậm đà còn lưu giữ được nhiều hơn, càng để lâu độ ngon của khẩu hang sẽ bị giảm.
