Ông là 1 trong 14 vị anh hùng tiêu biểu của dân tộc Việt Nam với nhiều chiến tích lập được nhưng vẫn không tránh khỏi những tai tiếng.
Vị tướng được vua Đinh Tiên Hoàng trọng dụng
Lê Hoàn (941-1005) là vị Hoàng đế sáng lập nhà Tiền Lê nước Đại Cồ Việt, trị vì đất nước trong 24 năm. Ông là 1 trong 14 vị anh hùng tiêu biểu của dân tộc Việt Nam. Ông sớm mồ côi cha mẹ và được người họ Lê ở làng Mía (nay thuộc xã Xuân Tân, Thọ Xuân, Thanh Hóa) nhận làm con nuôi.
Khi trưởng thành, Lê Hoàn theo giúp Đinh Bộ Lĩnh và được đánh giá là người trí dũng, làm được việc bèn giao cho cai quản một nghìn quân sĩ. Năm 968, Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi vua (tức Đinh Tiên Hoàng) đặt quốc hiệu là Đại Cồ Việt. Năm 971, vua Đinh bắt đầu quy định cấp bậc văn võ, tăng đạo. Khi ấy, Lê Hoàn được làm Thập đạo tướng quân.
Năm 979, vua Đinh Tiên Hoàng và Nam Việt vương Đinh Liễn bị sát hại, Đinh Toàn khi đó mới 6 tuổi lên nối ngôi. Lê Hoàn được cử làm nhiếp chính đảm đương việc nước và trực tiếp dẹp tan thế lực chống đối trong nội bộ triều đình. Sau đó ông tiếp tục đánh giặc xâm lăng từ phương Bắc.
Tháng 6/980, vua Tống lựa thời cơ nước Nam đang rối ren, vua còn nhỏ, đem quân chinh phạt. Trước tình hình đó, Lê Hoàn được quân sĩ và Dương Thái hậu đồng tình tôn lên ngôi vua thay Đinh Toàn. “Bấy giờ, Lạng Châu nghe tin quân Tống sắp kéo sang, liền làm tờ tâu báo về. Thái hậu sai Lê Hoàn chọn dũng sĩ đi đánh giặc, lấy người ở Nam Sách Giang là Phạm Cự Lạng làm đại tướng quân.
Chân dung Lê Hoàn.
Khi triều đình đang bàn kế hoạch xuất quân, Cự Lạng và các tướng quân khác đều mặc áo trận đi thẳng vào Nội phủ, nói rằng: Thưởng người có công, giết kẻ trái lệnh là phép sáng để thi hành việc quân. Nay chúa thượng còn trẻ thơ, chúng ta dẫu hết sức liều chết để chặn giặc ngoài, may có chút công lao, thì có ai biết cho? Chi bằng trước hãy tôn lập ông Thập đạo làm Thiên tử (tức Lê Hoàn – PV), sau đó sẽ xuất quân thì hơn. Quân sĩ nghe vậy đều hô Vạn tuế. Thái hậu thấy mọi người vui lòng quy phục bèn sai lấy áo long cổn khoác lên người Lê Hoàn, mời lên ngôi Hoàng đế”, Đại Việt sử ký chép.
Tháng 7/980, Thập đạo tướng quân Lê Hoàn, khi ấy 39 tuổi, lên ngôi vua, tức vua Lê Đại Hành, mở đầu vương triều Tiền Lê.
Giỏi quân sự tích cực xây dựng đất nước
Sau khi lên ngôi, Lê Đại Hành lập tức tổ chức kháng chiến chống quân xâm lược nhà Tống. Nhưng ông không vội mang quân đi đánh ngay mà tìm cách hòa hoãn. Ông đã 2 lần sai sứ thần đem dâng sản vật cho nhà Tống để xin phong vương cho Đinh Toàn nhưng bị thất bại.
Cuối năm 980, 30.000 quân Tống theo hai đường thủy và bộ ồ ạt tiến vào xâm lược Đại Cồ Việt. Để chặn đứng quân địch, Lê Đại Hành bố trí lực lượng dọc theo tuyến sông Bạch Đằng, Kinh Thầy cho đến vùng Lục Đầu Giang, trong đó tập trung đông nhất ở cửa sông Bạch Đằng vì đây là cửa ngõ yết hầu từ phương Bắc vào. Vua trực tiếp chỉ huy quân sĩ đánh giặc.
Tận dụng sự chủ quan, ngạo mạn của quân xâm lược cùng thời cơ tốt, vua Lê Đại Hành đã giết được tướng giặc là Hầu Nhân Bảo, đánh đuổi cánh quân thủy của nhà Tống, khiến cánh quân bộ hốt hoảng rút lui nhưng vẫn bị truy đuổi tiêu diệt. Kết quả, cuộc chiến đấu chống Tống thắng lợi chỉ sau chưa đầy 4 tháng.
Ngoài đánh giặc giỏi, Lê Đại Hành còn nổi tiếng là vị vua coi trọng phát triển nông nghiệp. Năm 987, ông tổ chức cày tịch điền để làm gương, khuyến khích nhân dân chăm lo sản xuất nông nghiệp.
Đền thờ vua Lê Đại Hành ở Ninh Bình.
Sử Việt khẳng định vua Lê Đại Hành là hoàng đế đầu tiên mở đầu cho một nghi lễ "tịch điền" mà các vương triều sau tiếp tục noi theo để khuyến khích phát triển sản xuất nông nghiệp.
Ngoài cày tịch điền, Lê Đại Hành còn cho đào vét kênh mương, sông ngòi để thuận lợi cho việc tưới tiêu. Điều này giúp nền sản xuất nông nghiệp thời Tiền Lê đạt được nhiều tiến bộ. Bên cạnh đó, vua Lê Đại Hành cũng chú trọng các ngành kinh tế khác cùng lĩnh vực quân sự hay ngoại giao.
“Đạo vợ chồng có nhiều điều đáng thẹn”
Đại Việt sử ký toàn thư nhận xét gắn gọn về vua Lê Đại Hành: "Vua trừ nội gian mà lấy được nước, đuổi giặc ngoài để yên dân, trong nước thanh bình, Bắc Nam vô sự. Tiếc rằng không sớm chọn con nối, khiến cho con cái tranh nhau bên trong, dẫn đến mất ngôi; về đạo vợ chồng có nhiều điều đáng thẹn".
Về chuyện vợ chồng, vua Lê Đại Hành có 5 hoàng hậu, trong đó Hoàng hậu Dương Vân Nga được phong năm 982 là đặc biệt nhất. Bà là người duy nhất làm hoàng hậu hai triều, Đinh và Tiền Lê.
Việc Dương Vân Nga là thái hậu nhà Đinh rồi lại trở thành hoàng hậu của vua Lê bị các nhà sử gia trước đây lên án gay gắt. Sử thần Ngô Sĩ Liên bàn trong Đại Việt sử ký toàn thư: “Đạo vợ chồng là đầu của nhân luân, dây mối của vương hóa. Hạ kinh của Kinh Dịch nêu quẻ Hàm và quẻ Hằng lên đầu là để tỏ cái ý lấy đàn bà tất phải chính đáng. Đại Hành thông dâm với vợ vua, đến chỗ nghiễm nhiên lập làm Hoàng hậu, mất cả lòng biết hổ thẹn. Đem cái thói ấy truyền cho đời sau, con mình bắt chước mà dâm dật đến nỗi mất nước, há chẳng phải là mở đầu mối họa đó sao”.
Về việc chọn con nối ngôi, sau khi lập các hoàng hậu, Lê Đại Hành lần lượt phong vương cho 11 người con trai và một người con nuôi. Hầu hết các con được cử đi trấn ở các địa điểm quan trọng.
Tháng 3/1005, Lê Đại Hành qua đời để vương triều Tiền Lê lâm vào thế không ổn định. Hoàng thái tử và hoàng tử tranh giành ngôi vua, sát hại lẫn nhau khiến đất nước rơi vào thế hỗn loạn. “Tranh nhau lên ngôi, giằng co 8 tháng, trong nước không có chủ”, Đại Việt sử ký cho hay.
