Củ lùn có dáng vẻ bên ngoài như củ khoai tây, nhưng mùi lại bở béo bùi như khoai sọ. Đây là loại củ gắn liền với cuộc sống người dân các tỉnh miền Tây từ xa xưa nghèo khó.
Cây khoai lùn (củ lùn) có tên khoa học là Calathea allouia, thuộc họ Marantaceae, có nguồn gốc từ Nam Mỹ và được trồng nhiều ở các vùng nhiệt đới nóng ẩm. Tại Việt Nam, không biết từ bao giờ củ lùn đã được bà con các tỉnh miền Tây trồng và thu hoạch làm các món ăn và được biết đến với những cái tên như củ năng tàu, củ sâm lùn…
Cây khoai lùn và củ lùn gắn liền với cuộc sống người dân các tỉnh miền Tây từ xa xưa nghèo khó
Chạy dọc theo các con đường đi Hậu Giang, Cần Thơ, Đồng Nai, Tây Ninh… vào mùa củ lùn, nhìn hai bên đường, bạn sẽ thấy những sạp củ lùn được bày bán, có cả củ lùn luộc, củ lùn tươi… rất đa dạng. Ai đi ngang đường sẽ thấy không cưỡng lại sức hấp dẫn mà tấp vào xách theo một túi củ lùn về thành phố.
Được biết, cây khoai lùn thường mọc thành bụi cao khoảng 1m, lá dài 20 - 30cm có màu xanh. Củ lùn hình tròn hoặc hình trứng, có cuống dài liên kết với nhau thành từng chùm. Bên ngoài có vỏ mỏng, màu vàng nhạt, nhiều tua rễ phụ. Bên trong ruột có màu trắng, phần lõi đục hơn, chứa nhiều tinh bột. Củ lùn cả năm chỉ có một vụ duy nhất, thu hoạch vào tầm tháng 11, 12 âm lịch (khoảng tháng 1, 2 dương lịch) và ăn dần cho đến hết một, hai tháng năm sau.
Có nhiều món ăn từ củ lùn, trong đó phải kể đến chè củ lùn thanh ngọt khiến nhiều người thích thú, gà om củ lùn với vị ngọt của củ lùn quyện cùng sự ngọt thịt, săn chắc của gà tạo nên một món ăn hấp dẫn, bồi bổ sức khỏe. Rồi củ lùn làm thành bột để pha nước uống như bột sắn… Thế nhưng, dân dã và thơm ngon nhất phải kể đến củ lùn luộc.
Bà con miền Tây thu hoạch củ lùn.
Nói đơn giản vậy chứ luộc lùn cũng lắm công đoạn, người nào kỹ tính muốn lùn ngon và cầu kỳ hơn chút có thể cho thêm lá dứa, ít muối, để nước nhiều rồi luộc tầm 30 phút tùy theo số lượng. Khi luộc cần lưu ý phải đổ ngập củ lùn để tránh khi luộc thiếu nước củ lùn sẽ không chín hoặc bị xơ cứng. Củ lùn khi luộc chín, mở nắp vung ra là mùi thơm của lá dứa, củ lùn hòa quyện vào trong làn khói trắng, một vài củ còn tróc luôn vỏ.
Để giúp cho củ lùn dễ lột vỏ hơn thì sau khi nấu chín phải vớt củ lùn ra một thau nước sôi để nguội, chờ củ lùn nguội rồi vớt ra rổ để ráo nước. Củ lùn có mùi thơm, bùi, vị ngọt, cái vị ngọt chẳng lẫn vào đâu được của các loại trái quả nhiều tinh bột. Song không giống khoai lang, khoai tây, củ lùn bớt ngán hơn nhiều nhờ kết cấu thịt giòn, sần sật chứ không bở, ai buồn miệng có thế ăn nhoáng một phát hết cả rổ mà không hay.
Vừa thu hoạch xong vụ củ lùn mới, chị Huỳnh Nhu (Bến Tre) luộc ngay một bữa cho gia đình thưởng thức. “Củ lùn ngon nhưng luộc kỳ công, mất cả tiếng mới mềm ngon đúng vị. Thưởng thức củ lùn nóng hổi, bột bở béo ngậy lại nhớ về những ngày xưa, cái thời thiếu cơm gạo, củ lùn độn cơm cũng là bữa ăn ngon lắm”, chị Nhu cho biết.
Các món ngon từ củ lùn.
Bây giờ cuộc sống tốt hơn, trẻ con cũng ít biết tới món củ lùn dân dã này. Thế nhưng cứ đến mùa, củ lùn vẫn hiện diện và gắn liền với cuộc sống người dân miền Tây. Nếm hương vị củ lùn là mọi ký ức về một thời củ lùn độn cơm ùa về trong ký ức của bao người.
Củ lùn có tác dụng thanh nhiệt, giải khát. Điều này rất dễ hiểu vì củ chứa nhiều nước, qua quá trình nấu lại tích giữ thêm nước nữa. Điểm thứ hai khi nói đến củ lùn chính là món ăn giúp lợi tiểu và làm mát phổi, mát gan. Củ tươi chứa nhiều kali nên rất tốt cho sức khỏe tim mạch, lại là loại tinh bột tốt cho người giảm cân.
Cứ đến mùa, củ lùn lại theo chân người nông dân lên Sài Gòn và được bày bán rộng rãi. Thực khách có thể dễ dàng mua các củ lùn tại các nhà vườn, các khu chợ. Củ lùn được bán với giá không đắt lắm chỉ từ 25.000 - 35.000 đồng/kg đối với loại củ sống tùy theo củ lớn hay nhỏ, còn đối với củ lùn luộc sẵn thì giá sẽ dao động từ 45.000 - 60.000 đồng/kg.
Đại diện một cửa hàng bán rau quả sạch trên đường Trần Hưng Đạo (quận 5, Tp. HCM) cho hay, so với các loại rau cỏ khác, củ lùn bán khá chạy, thường “về đến đâu, hết đến đó” và không phải lúc nào cũng có hàng. “Củ lùn ở cửa hàng là rau củ tự nhiên không phải rau củ trồng vì thế số lượng cũng rất ít ỏi. Thường chúng tôi gom đơn của khách với số lượng lớn sau đó mới đặt mối buôn. Để đảm bảo độ tươi ngon, củ sẽ được vận chuyển bằng đơn theo xe khách trong ngày”, chủ cửa hàng này khẳng định.
