Nhắc đến ẩm thực miền đất ngọc Lục Yên (tỉnh Yên Bái), người ta thường nghĩ tới các món ăn nổi tiếng như vịt bầu, cá bỗng, măng mai, gà trống thiến... Thế nhưng, ở đây còn có một món ăn đặc biệt khác, được ví như đặc sản "trời ban", đó là rêu đá.
Đặc sản "trời ban"
Rêu đá không chỉ là món ăn quen thuộc trong bữa cơm hằng ngày, mà còn là món ăn hay xuất hiện trong những dịp lễ, Tết của nhiều đồng bào dân tộc ở các tỉnh miền núi Tây Bắc.
Đặc biệt, rêu đá là món ăn mang ý nghĩa về sự thủy chung, son sắt. Bởi vậy, món đặc sản "trời ban" này không thể thiếu trong mâm rượu hứa hôn của các đôi trai gái được tổ chức trong ngày xuân.
Rêu đá mọc ở suối có dòng nước chảy mạnh, nguồn nước sạch.
Tìm hiểu về món rêu đá, chúng tôi tìm đến xã Tân Phượng (huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái) là nơi sinh sống của đa số đồng bào dân tộc Dao đỏ. Con đường bê tông rộng rãi, uốn lượn theo những sườn núi, thấp thoáng xa xa là những nếp nhà sàn, lợp mái ngói đỏ tươi.
Đời sống của đồng bào dân tộc Dao ở Tân Phượng đã nhiều đổi thay nhưng món rêu đá vẫn không thay đổi.
Để đến được khu vực suối có rêu đá, chúng tôi phải theo chân các thiếu nữ người Dao Tân Phượng men theo sườn núi. Sau khoảng 30 phút, chúng tôi bắt đầu nghe thấy tiếng thác nước chảy ầm ầm từ xa.
Một thiếu nữ trong đoàn nở nụ cười tươi: "Vậy là sắp đến nơi rồi, ở đây rêu mọc tự nhiên, bám quanh những tảng đá ở dưới suối. Rêu chỉ xuất hiện theo mùa, vào tầm cuối thu, đầu đông, kết thúc là cuối mùa xuân".
Những thiếu nữ Dao đỏ đi hái rêu đá bên dòng dòng suối
Cũng theo thiếu nữ người Dao này, rêu có nhiều loại nhưng chỉ rêu mọc ở chỗ nước sạch, chảy xiết thì mới có thể ăn. Người dân ở đây thường hái rêu ở khu vực suối có mực nước đến đầu gối. Chỗ nước sâu, nước tù thì rêu ít mọc, nếu có thì rêu cũng không được sạch vì dính nhiều sạn cát.
Những thiếu nữ Dao lội dưới làn nước trong xanh, "hái" những dải rêu xanh non
Chị Đặng Thị Nghĩa (xã Tân Phượng, huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái) chia sẻ: "Cứ đến mùa rêu, không chỉ mình em mà các chị em ở trong thôn, trong xã cũng hay tìm rêu về chế biến để ăn. Chúng em tìm những chỗ nước trong, chảy xiết thì sẽ có rêu ngon. Sau khi về, em phải vừa đập, vừa rửa sạch, lấy tay vò cho hết sạn".
Thiếu nữ người Dao cười tươi khi hái được đám rêu đá tươi, ngon.
Rêu đá ở vùng có mực nước cao đến đầu gối sẽ ngon hơn và không bị sạn cát.
Sau khi hái xong, rêu đá phải được sơ chế qua trước khi đem về nhà.
Sau khi thu hoạch rêu từ suối, mọi người tập trung tại khu vực suối có nước chảy mạnh để rửa rêu. Để rêu sạch, những thiếu nữ người Dao phải dải rêu ra tảng đá lớn, dùng khúc gỗ hoặc chuôi dao đập mạnh, nhặt rác, sỏi đá lẫn trong rêu, rồi dùng rổ, rá để đãi sạch sạn cát.
Chế biến đặc sản
Chưa hết, khi mang về nhà, những thiếu nữ Dao lại tiếp tục thả rêu vào những chậu nước lớn và vò rêu như giặt quần áo để giũ sạch những chất bẩn, nhớt còn sót lại. "Giặt" qua nhiều lần nước xong, rêu được vắt ráo nước, túm lại thành từng nắm chắc nịch.
Công đoạn vò, "giặt" rêu đá cần sự tỉ mỉ để nhặt hết sạn cát và tạp chất.
Rêu đá có thể chế biến thành nhiều món ăn hấp dẫn như canh rêu tươi, rêu hấp, rêu xào, rêu nướng... Trong các món ăn làm từ rêu, món rêu nướng có lẽ vẫn là món ăn đặc sắc nhất.
Rêu sạch được cắt khúc, nêm gia vị, sau đó gói trong lá dong, lá chuối, nướng trên than hoa hay vùi trong tro nóng. Hoặc rêu cũng có thể bọc lá kẹp que nướng cùng cá suối, thịt lợn, thịt gà, rêu nướng chín mỏng tang, giòn và thơm ngon đặc biệt.
Đám rêu đá sau khi rửa sạch nhìn rất bắt mắt với màu xanh thẫm.
Chị Hoàng Thị Thêm (xã Minh Xuân, huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái) cho biết: "Món rêu đá đã có từ xa xưa rồi, khi ăn có hương vị rất đặc trưng, ăn nó ngọt, ngậy và thơm. Loại rêu đá này mọc dưới nước, nơi nước thật trong, thật sạch. Để mang về ăn, chúng tôi phải chọn rêu ở vùng nước suối trong, sạch và xung quanh không có nhà dân ở".
"Dù chế biến theo cách nào thì món rêu đá cũng phải có hạt dổi và củ xả. Món rêu đá đã trở thành món ăn phổ biến cho tất cả mọi người. Tôi là người chế biến rêu, đã từng tiếp phẩm cho các đám cưới, các lễ, các buổi gặp mặt, các nhà hàng lớn cũng có món này", chị Thêm cho biết thêm.
Một công đoạn không thể thiếu là đập rêu.
Theo lời của bà con dân tộc vùng Tây Bắc, các món ăn từ rêu không chỉ hấp dẫn bởi hương vị đặc biệt mà còn có tác dụng chữa bệnh như giải độc, giải nhiệt, tăng cường sức đề kháng...
Còn theo kinh nghiệm dân gian, rêu có tính thanh mát nên có thể trị mụn nhọt, sốt rét, phòng hàn. Rêu chủ yếu là chất xơ, có tác dụng giảm mỡ trong máu, thích hợp cho những người muốn giảm cân.
Món rêu đá xào mang đặc trưng riêng.
Dù rêu đá có tác dụng gì, thì vị ngọt, béo ngậy của món rêu đá cùng với sự mến khách, thân thiện của đồng bào nơi đây sẽ luôn đọng lại trong tâm thức mỗi người.
