Khi chế biến các món ăn liên quan đến gia vị… hạt dổi, hạt dổi phải được nướng chín rồi tán nhỏ ra mới dậy mùi thơm.
Cây dổi được trồng nhiều ở một số tỉnh miền núi phía Bắc như: Lào Cai, Sơn La, Hòa Bình… hoặc mọc hoang dại trong các khu rừng cổ thụ ở Tuyên Quang. Nó vừa cho bóng mát, che chắn gió bão và cho hạt thơm để làm gia vị.
Dổi có 2 loại: cây nhỏ cho hạt hắc và cây trồng trên 7 năm cho hạt thơm. Vì thế, người sành ăn thường “săn lùng” loại hạt dổi thơm, không hắc mọc trên vùng núi Na Hang (Tuyên Quang)
Khi còn tươi, hạt dổi có màu đỏ. Người dân bản địa cho biết, hạt dổi Na Hang rất nhỏ, chỉ bằng một nửa so với hạt dổi ở những nơi khác. Vì thế ai muốn mua hạt dổi xịn cần phải nhờ người quen hoặc mua từ người hay đi thu hoạch dổi trong từng.
Khi còn tươi, hạt dổi có màu đỏ.
Hạt dổi sau khi thu hoạch sẽ được đem phơi nắng cho đến khi hạt đen sậm lại và teo dần dần. Cứ 3kg hạt dổi tươi phơi khô cho 1kg dổi khô và giá của nó lên tới hàng triệu đồng/kg.
Hạt dổi thường được người dân Tây Bắc dùng làm gia vị để chế biến các món ăn như: thịt lợn mán – rừng nướng, sườn nướng, gà nướng, lạp xưởng… Khi ấy các món ăn sẽ có hương vị nồng thơm và trở nên hấp dẫn hơn.
Khi chế biến các món ăn liên quan đến gia vị… hạt dổi, hạt dổi phải được nướng chín rồi tán nhỏ ra mới dậy mùi thơm. Nhưng hạt dổi đã nướng chín không để được lâu như hạt tiêu, vì thế lúc nào cần sử dụng thì người ta mới đem nướng lên để giữ được mùi thơm đặc trưng.
Hạt dổi sau khi thu hoạch sẽ được đem phơi nắng cho đến khi hạt đen sậm lại và teo dần dần.
Ngoài dùng làm gia vị tẩm ướt các món nướng, hạt dổi còn được người dân bản địa giã nhỏ trộn với muối chanh ớt tạo thành thứ nước chấm chua chua, nồng nồng, thơm thơm và cay cay. Nó được dùng để chấm thịt lợn, thịt gà luộc hoặc ăn kèm với xôi trắng…
Một số nơi còn dùng hạt dổi ngâm với măng ớt, hạt dổi nấu thịt gà măng chua hay rắc hạt dổi vào tiết canh vịt… Hạt dổi có thể ngâm rượu có tác dụng trị xương cốt nhức mỏi, xoa dịu các cơn đau…
Với công dụng trên, hạt dổi xứng đáng với mệnh danh “vàng đen”, sản vật quý của núi rừng Tây Bắc.
