Loại lá xau xau đặc sản Cao Bằng được dùng để chế biến các món ăn như ăn sống, xào nấu và nhuộm xôi… được bà con địa phương vô cùng ưa chuộng.
Xau xau hay sau sau còn được gọi là sau trắng, phong hương, bạch giao hương, cây thau, cổ yếm... Cây có ở các tỉnh phía Bắc như Quảng Ninh, Lạng Sơn, Hà Tây, Hòa Bình... Bộ phận dùng làm thuốc là quả (lộ lộ thông), lá (phong hương diệp), rễ (phong hương căn), nhựa (phong hương chi).
Loại rau này có tên vô cùng lạ, là đặc sản nổi tiếng ở Cao Bằng
Cây sau sau cao, to, thẳng nên rừng sau sau thường tạo ra dáng dấp rất ấn tượng trong cảnh quan hùng vĩ của núi rừng. Vỏ cây sau sau màu trắng đục, có những đốm loang màu ghi nên vào mùa đông trông hao hao những cánh rừng bạch dương ở một số nước phương tây. Ngọn lá non có mùi thơm dễ chịu được dùng để ăn sống, xào nấu và nhuộm xôi.
Vào mùa xuân, người dân tại Cao Bằng thường hái búp lá cây xau xau chúm nở từ 3 - 5 lá về chế biến món ăn. Anh Lò Văn Tùng (38 tuổi, Cao Bằng) chia sẻ: “Cách chế biến búp lá xau xau rất đơn giản, băm một ít thịt ba chỉ, rang lên, cho mắm muối và một bát con nước vào chảo, khi sôi được một lúc, cho dấm vào, đến khi sôi lại thì cho lá xau xau xuống chảo, đảo nhanh và múc ra bát”.
Cây xau xau và quả.
Khi thưởng thức, món lá xau xau xào sẽ thấy có vị chát, vị ngọt lẫn vị chua cùng chất mỡ béo ngậy của thịt ba chỉ rất ngon miệng. Anh Tùng cho biết, nếu không có thịt ba chỉ, có thể dùng tép để thay, hoặc dùng mẻ để chấm ngọn xau xau ăn cũng rất ngon. Ngoài ra, lá xau xau non thường được sử dụng dưới dạng gia vị là rau sống để ăn kèm với các loại rau sống khác, một số quán phở vùng cao cũng có gia vị từ lá xau xau non.
Món nổi tiếng nhất từ lá xau xau là dùng để ngâm gạo đồ xôi. Lá xau xau đun lên lấy nước ngâm gạo nếp để đồ xôi thành màu xanh đen ngả tím rất đẹp trong thành phần xôi ngũ sắc vẫn được người Tày, Nùng dùng trong các dịp lễ Tết, tảo mộ. Lấy lá xau xau băm nhỏ, ngâm khoảng 1 - 2 ngày, khi các chất từ lá ngấm ra hết, vắt bã bỏ đi, rồi đem gạo nếp vào ngâm từ 3 - 5 giờ, sau đó đem đồ, tạo thành món xôi nếp thơm ngậy, đen bóng. Mỗi lần có khách quý tới nhà, các món ăn từ lá rau xau xau luôn được người Tày, Nùng dùng để chiêu đãi.
Chính vì vậy mà ngày càng nhiều người biết đến và được bày bán tại các thành phố lớn như Hà Nội. Anh Phạm Văn Phi ở phố Khương Trung (Thanh Xuân, Hà Nội), chủ cửa hàng cung cấp gần 40 loại rau, củ, gia vị đặc sản của các vùng miền cho biết: “Rau xau xau giờ cũng được nhiều người biết tới, tuy nhiên số lượng hàng hóa không nhiều nên giá thành khá cao”.
Món xôi từ rau xau xau có màu sắc bắt mắt
Anh Phi chia sẻ thêm, loại rau này chủ yếu mọc tự nhiên, ít người trồng nên giá rau sẽ “đội” lên cao và không phải lúc nào khách mua cũng có hàng. Trung bình, 1kg rau sẽ được bán với mức giá từ 100.000 - 120.000 đồng. Dù có giá thành rất cao, nhưng loại rau này được lòng thực khách thủ đô vì lạ miệng và tin vào đặc sản núi rừng, đảm bảo sạch nên các bà nội trợ sẵn sàng “xuống tiền” mua thưởng thức, đổi bữa.
Theo y học cổ truyền, quả xau xau có vị đắng, tính bình, mùi thơm, tác dụng khử phong, hoạt lạc, lợi thủy thông kinh. Lá xau xau có vị đắng, tính bình, tác dụng thanh nhiệt giải độc...
Chồi non của lá sau sau được bày bán ngoài chợ.
