Viêm da tiếp xúc là gì? Cách phòng và trị bệnh

Viêm da tiếp xúc (VDTX) là phản ứng viêm da do tương tác giữa da và tác nhân tiếp xúc bên ngoài. Tỷ lệ bệnh VDTX khác nhau giữa các vùng địa lý, thời gian trong năm, giới tính, nghề nghiệp, lứa tuổi của bệnh nhân. Tại Việt Nam, bệnh VDTX chưa được thống kê đầy đủ, nhưng đây là một bệnh da hay gặp và có xu hướng ngày càng tăng.

- Nồng độ chất tiếp xúc, cách thức tiếp xúc, thời gian, vị trí tiếp xúc.

- Tuổi của bệnh nhân: tuổi nhỏ dễ bị ảnh hưởng hơn.

- Các bệnh kèm theo.

- Yếu tố môi trường như nóng ẩm, tăng tiết mồ hôi.

Có 2 loại VDTX gồm: VDTX kích ứng và VDTX dị ứng.VDTX kích ứng

- Loại này chiếm tới 80%, và gây tổn thương cho hầu hết những ai tiếp xúc với chất đó. Ví dụ: viêm da tiếp xúc kích ứng do phấn côn trùng, do acid, kiềm.

- Có trên 2800 chất gây kích ứng.

- Diễn biến bệnh có thể có 2 loại: cấp tính và mạn tính.

VDTX kích ứng cấp tính

- Xảy ra do tiếp xúc với hóa chất mạnh như acid và kiềm.

- Xuất hiện trong vài phút đến vài giờ sau khi tiếp xúc.

- Biểu hiện nhẹ: cảm giác châm chích, rát bỏng, da khô căng hoặc mày đay thoáng qua.

- Biểu hiện nặng: đỏ, phù nề, đau, mụn nước, bọng nước, mụn mủ, lột da, hoại tử.

- Giới hạn rất rõ, khu trú đúng ở nơi da tiếp xúc với chất kích ứng.

- Bệnh khỏi nhanh sau vài ngày hoặc vài tuần.

VDTX kích ứng mạn tính(hay còn gọi là VDTX kích ứng tích lũy). Đây là loại rất thường gặp.

Bệnh xuất hiện khi tiếp xúc nhiều lần, trong thời gian dài vài tuần, vài tháng, có thể vài năm tiếp xúc với chất kích ứng có nồng độ thấp như xà phòng, dầu gội, chất tẩy rửa …

Các yếu tố thuận lợi: cọ sát, sang chấn, ẩm ướt, v.v…

Biểu hiện da đỏ, bóc vảy, nứt nẻ, ngứa, lichen hóa;

Giới hạn của tổn thương da không rõ với da lành.

Viêm da bàn tay hay gặp ở nữ hơn do tiếp xúc với các chất kích ứng là xà phòng, chất tẩy rửa, đồ ăn… khi làm công việc nội trợ.

Viêm da tiếp xúc dị ứng

- Xảy ra ở những người đã có tiếp xúc với dị nguyên trước đó, có thể vài tuần, vài tháng, hoặc vài năm. Lúc đầu việc tiếp xúc này không gây ra triệu chứng gì, nhưng dần dần khi tiếp xúc nhiều lần sẽ gây tổn thương cho da.

- Xuất hiện muộn, thường sau khi tiếp xúc với dị nguyên 48-72 giờ.

- Biểu hiện lâm sàng:

• Cấp tính: ngứa, đỏ, phù, mụn nước, và tổn thương lan tỏa vượt quá vùng tiếp xúc.

• Mạn tính: ngứa, đỏ, trợt da, bong vảy, lichen hóa, giống VDTX kích ứng mạn tính.

Các tác nhân tiếp xúc

Các chất kiềm, axít, chất tẩy rửa, chất bảo quản, chất khử mùi…hay gây VDTX kích ứng.

- Kiềm: Có trong xà phòng, bột giặt, chất tẩy rửa.

Chất kiềm có khả năng xuyên thấm và phá huỷ sâu do làm tan chất sừng.

Viêm da bàn tay ở các bà nội trợ, công nhân nhà máy xà phòng hay do chất kiềm gây ra.

- Acid sulfuric, acid nitric, acid oxalic, acid chloric... gây VDTX nghề nghiệp

- Kim loại: đồng, thủy ngân, nickel, bạc, kẽm… VDTX dị ứng do kim loại hay gặp nhất là do nickel có ở đồ bằng kim loại như: dây đeo đồng hồ, cúc, khóa móc quần, thắt lưng…

- Các chất khác: bromine, chlorine, iodine, bụi kẽm, bụi vôi, bụi gỗ, bụi thuốc lá, potassium dichlomate trong thuộc da, xi măng…

- Các dung môi hoà tan chất dầu, dầu bôi trơn, dầu cắt công nghiệp…

- Dung môi bay hơi gây VDTX ở mũi, miệng, mặt, vùng da hở.

- Hương liệu, chất bảo quản có trong mỹ phẩm;

- P-phenylenediamine trong chất nhuộm tóc;

- Formaldehyde trong nhựa dán;

- Carbamix, thiramix, mercaptomix trong cao su tổng hợp;

- Thuốc bôi; hoá chất trừ sâu; nhựa cây; hoa, phấn hoa; quần áo…

- Một số hoạt chất gây VDTX do làm tăng nhạy cảm của da khi có sự tác động của ánh sáng mặt trời như Sulfonamide, Phenothiazine, Paraaminobenzoic acid, oxybenzone, 6-methyl coumarine.

Chẩn đoán xác định dựa vào

- Lâm sàng: hình thái, cách sắp xếp và sự phân bố tổn thương ở các vị trí gợi ý cho chẩn đoán.

- Tiền sử cá nhân, đặc biệt là tiền sử các bệnh viêm da trước đó.

- Nghề nghiệp, sở thích, sử dụng mỹ phẩm, quần áo, đồ dùng cá nhân, môi trường nhà ở, thuốc bôi...

Chẩn đoán nguyên nhân, sử dụng các loại test sau đây:

-  Test kích thích:

Để xác định xem bệnh nhân có nhạy cảm với chất tiếp xúc không. Thường bôi chất nghi ngờ vào da ở mặt trong cẳng tay, ngày vài lần trong 7 ngày. Test này được áp dụng cả ở tuyến y tế cộng đồng để xác định nguyên nhân gây VDTX.

- Test áp dùng để chẩn đoán xác định căn nguyên gây viêm da tiếp xúc dị ứng. Loại test áp này chỉ thực hiện được ở các cơ sở có điều kiện xét nghiệm chuyên khoa.

Điều cần lưu ý là rất nhiều trường hợp viêm da tiếp xúc kích ứng cần phải được phân biệt với bệnh Zona. Sự khác biệt cơ bản ở chỗ bệnh Zona thường hay xuất hiện các mụn nước, bọng nước chỉ ở một vùng da chịu sự chi phối của dây thần kinh ngoại biên và chỉ giới hạn ở một bên của cơ thể. Bệnh nhân thường bị đau nhiều, đau sâu và rộng hơn vùng da có tổn thương. Trong khi đó, bệnh VDTX kích ứng thì tổn thương da xuất hiện ở bất kỳ vị trí nào có tiếp xúc và bệnh nhân thường chỉ có cảm giác rát bỏng nông trên bề mặt da bị tổn thương.

Việc phân định rõ ràng hai loại bệnh này rất quan trọng giúp định hướng điều trị đúng để tránh được việc điều trị nhầm rất hay gặp, nhất là tại các nhà thuốc/quầy thuốc, đó là dùng thuốc điều trị Zona cho trường hợp bị VDTX, gây việc sử dụng thuốc không cần thiết, lãng phí và kéo dài thời gian điều trị. Đồng thời, việc xác định đúng bệnh nhân bị bệnh Zona cũng giúp cho điều trị sớm tránh được những di chứng đau sau Zona, đặc biệt đối với người lớn tuổi.

Viêm da tiếp xúc thường tự khỏi trong vòng 2-4 tuần sau khi các chất gây viêm da được loại bỏ, tuy nhiên có một số trường hợp thời gian có thể kéo dài hơn. Việc trước tiên trong điều trị viêm da tiếp xúc là tránh tiếp xúc với chất gây kích thích hoặc dị ứng. Trong thời gian tổn thương hồi phục, có thể chỉ định một số biện pháp giúp kiểm soát triệu chứng, đặc biệt ở những người viêm da tiếp xúc dị ứng mạn tính. Cụ thể:

Thay thế xà phòng đang dùng bằng loại an toàn và dịu nhẹ cho da. Sử dụng kem dưỡng ẩm sẽ giúp làm mềm da và có tác dụng trong những trường hợp viêm da nhẹ. Các loại kem bôi và mỡ có chứa steroid có tác dụng chống viêm cho da. Mỗi loại steroid có tên gọi và độ mạnh khác nhau, do đó, mỗi loại được chỉ định tùy thuộc các vùng da khác nhau và mức độ nặng của các tổn thương. Chính vì thế, trước khi sử dụng steroid cần có sự đánh giá và tư vấn của bác sĩ chuyên khoa.

Steroid tại chỗ thường được dùng 1-2 lần trong ngày với lớp mỏng trên vùng da bị tổn thương cho đến khi da hết viêm. Nên chờ ít nhất 30 phút sau khi sử dụng kem dưỡng ẩm mới bôi kem steroid. Sử dụng steroid tại chỗ ngắn ngày (dưới 4 tuần) thường an toàn. Tác dụng phụ có thể xảy ra nếu dùng trong thời gian dài.

Trong những trường hợp viêm da nặng, steroid đường uống thời gian ngắn có thể được chỉ định để kiểm soát triệu chứng. Một số trường hợp có thể phải sử dụng các thuốc ức chế miễn dịch nếu có chỉ định của bác sĩ. Sử dụng kháng sinh trong trường hợp có bội nhiễm. Không nên sử dụng các thuốc kháng histamin bôi vì bản thân chúng có thể gây viêm da tiếp xúc.

- Loại bỏ các chất tiếp xúc gây bệnh đã biết.

- Hạn chế dùng xà phòng, chất tẩy rửa; tránh tắm rửa quá mức để giữ lớp bảo vệ tự nhiên của da.

- Dùng kem bảo vệ thích hợp  trong các môi trường làm việc có tác nhân dễ gây VDTX.

- Thường xuyên bôi kem làm ẩm, nhất là sau khi làm việc để chống nứt, khô da, tránh sự xâm nhập của các chất kích ứng, có thể dùng các loại dầu thực vật, mỡ có sẵn tại gia đình.

- Dùng găng thích hợp khi làm việc trong môi trường có chất kích ứng để không cho hóa chất hay dung môi xuyên thấm vào da.

- Tư vấn nghề nghiệp thích hợp nhất là những trường hợp bị VDTX do nghề nghiệp.

- Có thể thử sự kích ứng/dị ứng của da đối với sản phẩm định dùng bằng cách bôi vào da ở mặt trong cẳng tay, dưới cằm hoặc lưng ngày 2 lần trong 7 ngày, nếu da không có phản ứng gì thì có thể dùng sản phẩm đó được.