Loại quả này thường mọc dại trong rừng, cứng đến mức phải dùng búa gõ ra mới ăn được.
Ở nước ta, không hiếm các loại cây, loại quả trước kia không ai để ý vì nghĩ không ăn được hoặc không có tác dụng gì, nhưng sau đó lại trở thành một món đặc sản được nhiều người yêu thích. Trong đó, trồi là loại cây thân gỗ lâu năm, cao hàng chục mét có nhiều trên vườn đồi, rừng núi ở các huyện Anh Sơn, Thanh Chương… (Nghệ An) Cây trồi ra hoa vào mùa xuân và quả chín lúc thu về.
Quả trồi to tương đương với quả hồng, có hình dạng giống chiếc bát úp, da dù xì như quả na, khi quả non có màu xanh và già thì chuyển sang nâu thẫm. Bên trong quả có hạt lớn, nhân hạt hình trái tim. Chính phần nhân này có mùi vị thơm ngon, ăn vừa béo vừa bùi là một món ăn được nhiều người yêu thích.
Xưa kia khi đến mùa trồi, quả rụng đầy dưới gốc nhưng chỉ có người dân quanh đó lên đồi đi nhặt quả rụng về luộc để ăn như một món ăn chơi. Nay trồi đã thành đặc sản, nhu cầu về loại quả này khá lớn, người đi săn lùng nhiều nên “trồi già không kịp rụng”.
Với những cây thấp thì dễ hái, còn cây cao thì phải trèo lên, dùng sào để chọc. Hái trồi cũng vất vả không thua hái trám. Những ngày trời mưa, thân cây khá trơn, trèo khó, người hái phải đứng dưới cây chọc ngược lên. Thế nhưng vì bán được nên cứ đến mùa trồi là người dân đua nhau đi hái rất đông đúc.
Quả trồi khi già trông như những hòn đá nâu xám, 1kg được chừng 30 quả. Vẻ ngoài không mấy bắt mắt nên nếu chỉ nhìn qua, không ai nghĩ rằng nó là một món ăn ngon. Ăn quả trồi cũng lắm công phu, phải huy động đủ các dụng cụ như nồi, búa, thớt… Trồi sau khi hái về, đổ vào nồi luộc gần 1 tiếng đồng hồ dưới lửa to cho chín, để ráo rồi mới đem ra xử lý.
Do hạt trồi có lớp vỏ bọc khá dày, cứng như hạt trám, nên muốn ăn nhân bên trong phải đập vỡ hạt ra. Người địa phương thường dùng nhiều cách để làm vỡ hạt trồi, nhưng cách thông dụng nhất, an toàn nhất là dùng búa để đập. Bạn kê hạt trồi lên đá hoặc thớt, dùng búa đập mạnh cho vỡ thành nhiều mảnh.
Đập hạt trồi phải quen tay thì nhân bên trong mới không bị nát. Khi hạt vỡ, mọi người mới dùng que tre, tăm tách nhân ra khỏi vỏ để thưởng thức. Nhân hạt trồi có vị béo bùi, thơm ngon đặc trưng nên hấp dẫn người ăn, ai ăn rồi thì nhớ mãi. Theo kinh nghiệm dân gian, quả trồi chín rụng dưới gốc, ngon hơn quả trồi được hái trên cây. Quả càng già thì vị béo bùi càng đậm.
Hiện nay, quả trồi đang được người dân thu hái triệt để chứ không còn là loại quả dại rơi rụng ít ai ngó ngàng như trước. Tại Anh Sơn, trồi có nhiều ở các xã Hoa Sơn, Tường Sơn, Phúc Sơn… Ở những nơi này đã hình thành nên đội ngũ những người chuyên đi hái quả trồi về bán. Từ một thứ quả để “ăn cho vui”, trồi trở thành đặc sản của vùng miền núi, một món hàng được dân buôn tích cực săn lùng.
Tuy nhiên giờ đây, trồi ngày càng hiếm vì người mua đông. Nhu cầu về hạt trồi lớn, trong khi nguồn cung có hạn, chủ yếu là khai thác trong tự nhiên. Không chỉ được tiêu thụ trên địa bàn mà hạt trồi còn được đóng gói chuyển đi khắp các vùng miền và nhập cho lái buôn bán sang Trung Quốc.
