Trong bữa ăn đạm bạc dân dã của người miền quê huyện Phù Mỹ (tỉnh Bình Định), đĩa rau sống sạch bao giờ cũng có rau ngành ngạnh, một loại rau mọc dại khắp núi rừng đất võ.
Rau thành ngạnh, hay còn gọi là ngành ngạnh, ngàn ngàn, đỏ ngọn, vàng la, cúc lương..., có tên khoa học Cratoxylon prunifolium Dyer (Cratoxylon pruniflorum Kurtz), thuộc họ Ban Hypericaceae. Cây phân bổ ở rừng nguyên sinh, rừng thứ sinh, đồi, ven bờ sông, đầm lầy, phát triển được trên đất cát tới đất sét. Loài cây này được phân bổ rải rác từ miền nam Trung Quốc đến các nước Đông Nam Á (lục địa và hải đảo).
Cây thành ngạch có lá đỏ tía.
Tại Việt Nam, loại rau này thường mọc hoang ở nhiều tỉnh phía bắc, và ở vùng lưng đồi núi vùng trung du, được người dân Bình Định xem như “đặc sản" rau rừng. Trong bữa cơm dân dã của người dân đất võ, thành ngạnh được xem như một loại rau sống, ăn ghém với nhiều món ăn rất đa dạng. Đôi khi ngọn non và nụ có thể được dùng nấu canh với cá hoặc thịt, ăn rất ngon cơm. Lá trưởng thành có thể dùng nấu nước uống như nước chè hoặc nước vối.
Hoa thành ngạnh trắng muốt giữa núi rừng Phú Mỹ, Bình Định.
Rau thành ngạnh có mùi thơm của thảo dược, vị chua chát lan toả trong khoang miệng nên đặc biệt phù hợp với các món ăn chứa nhiều dầu mỡ, dễ ngán để cân bằng mùi vị và hỗ trợ hệ tiêu hoá. Ngoài ra, cây thành ngạnh còn có ý nghĩa rất lớn trong phong thuỷ của người Bình Định, phần lá ngọn non có màu hồng đỏ may mắn nên đây còn là loài cây cảnh, trồng ở đường phố rất phù hợp. Khi cây về già có thể lấy gỗ rất tốt dùng để đóng đồ gia dụng, điêu khắc hoặc nguyên liệu sản xuất than trắng.
Theo kinh nghiệm của một số người đi rừng, cây thành ngạnh rất dễ nhận biết với các loại cây khác trong tự nhiên vì phần lá màu đỏ nổi bật. Cây thân thảo, khi còn nhỏ có gai ở gốc, cành non có lông tơ, dần dần trở nên nhẵn và có màu tro.
Thân cây thành ngạnh khi lớn.
Khi hái lá thành ngạnh, chỉ hái lá non có màu đỏ vì mùi vị lúc này sẽ có vị ngọt tươi hơn so với các lá già, còn nếu muốn làm lá khô nên chọn các loại lá xanh đậm hơn sẽ dễ bảo quản, để được lâu. Ông Trần Văn Hùng (Phú Mỹ, Bình Định) là một người năng đi rừng ở đây chia sẻ: “Hái lá thành ngạnh phải về ăn ngay, vì chỉ cần một buổi sáng đi rừng về là sẽ rất nhanh héo úa, mùi vị cũng không còn như trước. Nhiều người tại vùng này đã lai tạo thành công cây thành ngạnh trồng cảnh trong vườn nhà để có thể hái lá tươi sử dụng ngay, không cần phải năng đi rừng để tìm lá".
Chính vì vậy mà khó lòng tìm được lá thành ngạnh tươi tại các nơi khác, đặc biệt là các thành phố mà chỉ khi có dịp ghé Phú Mỹ, Bình Định hay địa phương nào cây thành ngạnh phát triển, thực khác mới có cơ hội được trải nghiệm loại rau rừng thú vị này. Tuy vậy, thành ngạnh phơi khô khá phổ biến trên các sàn thương mại điện tử. Dạo một vòng các trang này có thể thẩy thành ngạnh khô dao động từ 80.000 - 250.000 đồng/kg.
Tại một cửa hàng bán các loại trà từ lá khô online, chủ quán đăng tải dòng quảng cáo về loại rau này: “Là một loại rau, vị thuốc được sử dụng từ lâu trong nhân dân, trải qua nhiều công trình nghiên cứu kỹ lưỡng. Có thể dùng lá tươi hoặc lá khô đều có tác dụng tốt. Nếu bà con ở xa không có điều kiện dùng lá tươi nên mua sản phẩm đã được phơi khô để hãm trà uống hàng ngày”.
Chưa hết, cây thành ngạnh làm cảnh đã được ươm giống, chiết cành có giá từ 150.000 - 200.000 đồng/cây dành cho những người muốn chọn loại lá rừng này làm cây cảnh. Thành ngạnh khá dễ trồng, chỉ cần ở nơi thích hợp thổ nhưỡng và khí hậu sẽ tươi tốt mà không cần chăm bón, dù vậy thời gian từ khi trồng cây cho đến khi trưởng thành sẽ khá lâu, có thể tới vài năm trời.
Thành ngạnh khô có giá lên tới 250.000 đồng/kg
Thành ngạnh ươm giống.
Theo đông y, thành ngạnh có tác dụng thanh giải nhiệt, giúp tiêu hóa tốt, chống xơ vữa động mạch. Lá thành ngạnh phơi khô cùng với lá vối dùng cho chị em nấu uống giúp ăn ngon cơm, mau đói. Rễ vỏ cây ngành ngạnh phơi khô sắc nước uống chữa ho, khàn cổ. Tại một số quốc gia như Malaysia, thành ngạnh là phương thuốc quý trong điều trị các bệnh liên quan tới hệ thần kinh như suy giảm trí nhớ, bại liệt, thiểu năng tuần hoàn não...
