Nếu trước kia những loại gia vị này chỉ vài nghìn đến vài chục nghìn, thậm chí vào rừng là có thể hái được thì giờ đây chúng có giá đắt đỏ, hạt dổi còn có giá lên tới 3 triệu đồng/kg nhưng cũng chưa chắc đã mua được hàng chuẩn, xịn.
1. Mắc khén
Mắc khén là một trong những loại gia vị ẩm thực nổi tiếng của núi rừng Tây Bắc. Nó được coi là linh hồn của các món ăn dân tộc như chẩm chéo, trâu bò gác bếp, lạp xưởng, cá nướng, tiết canh...
Chị Nguyễn Hòa (ở Lai Châu) chia sẻ, hạt mắc khén có mùi giống cam nhưng thoang thoảng hơn, dễ chịu hơn, khi ăn có vị cay cay, tê đầu lưỡi chứ không cay nồng như hạt tiêu.
Cây mắc khén mọc tự nhiên ở trong rừng, phổ biến ở các tỉnh Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Cao Bằng, Hà Giang…. Quả mắc khén hình tròn, hạt hình cầu khi chín mắc khén có màu đen óng. Trước đây, bà con dân tộc vào rừng hái quả mắc khén về làm muối chấm hoặc gia vị trong các món ăn truyền thống. Lúc đó, mắc khén ít khi được đưa ra mua bán, nếu có thì giá cũng rất rẻ.
Giờ đây, cây mắc khén trong rừng ngày càng ít đi, nhiều người đã tự trồng trong nương rẫy để thu hoạch. Hạt mắc khén giờ là đặc sản nổi tiếng ở Tây Bắc được bán ra thị trường với giá không hề rẻ. Theo đó, hạt mắc khén khô được bán với giá lên tới 350.000 đồng/kg.
Người tiêu dùng nên tìm ở những địa chỉ uy tín, đừng ham rẻ để mua phải hat kém chật lượng, hoặc hạt bị trà trộn. Thậm chí, không ít địa chỉ bán hạt mắc khén đã phun thuốc ủ hóa chất để tránh tình trạng ẩm mốc, điều này gây ra ảnh hưởng đến sức khỏe của người sử dụng.
2. Mắc mật
Mắc mật hay còn gọi là móc mật, mác mật, hồng bì núi cũng là một loại gia vị núi rừng vô cùng nổi tiếng. Mắc mật cũng thuộc cây thân gỗ, trong đó loại cây này có thể sử dụng cả quả lẫn lá non để làm gia vị. Mắc mật có thể sử dụng cả khi tươi và khô, trong đó mùi thơm tập trung chủ yếu ở lá cây.
Cây mắc mật mọc hoang dại bạt ngàn ở các vùng núi cao phía Bắc nước ta như: Bắc Kạn, Cao Bằng, Lạng Sơn, Hòa Bình, Quảng Ninh..., nếu mọc ở những vùng khác, mắc mật sẽ khó sống và không có múi thơm đặc trưng.
Với bà con Tây Bắc, từ xưa lá mắc mật không thể thiếu đối với món thịt lợn quay, vịt quay, thịt nướng, xào măng..., quả mắc mật tươi có vị chua chua ngọt ngọt đem ngâm với măng ớt, hoặc phơi khô quả khô để dùng quanh năm, cũng có vị thơm ngon như mắc mật tươi.
Trên chợ mạng và các sàn thương mại điện tử, quả mắc mật tươi được bán với giá 50.000-60.000 đồng/kg, còn quả mắc mật khô có giá lên tới 280.000 đồng/kg. Mắc mật có nhiều loại, muốn biết hàng xịn hay không chỉ việc tách đôi quả khô đó, xé lớp vỏ ra thì thấy được có một độ keo nhất định vẫn còn nằm trong quả. Nếm thử có chút vị ngọt, chua chua và tê tê đầu lưỡi, đó là mắc mật ngon, đi kèm nó sẽ là vị thơm đặc trưng.
3. Hạt dổi rừng
Hạt dổi rừng ngày nay là một thứ gia vị đắt đỏ trong ẩm thực, được ví như "vàng đen" của vùng đất Tây Bắc. Hiện nó được các đầu bếp nhà hàng, khách sạn, những người sành ăn "lùng mua" với giá đắt đỏ, thậm chí còn được xuất khẩu ra cả thị trường châu Âu.
Dổi là loại cây thân gỗ lớn, có vân gỗ đẹp, gỗ cây dổi được sử dụng làm nhà sàn, bàn, ghế và một số đồ nội thất. Hạt dổi có màu đỏ tươi, sau khi lấy về phơi nắng thì chuyển sang màu đen bóng hoặc cánh gián. Trước đây, người dân vùng cao đã vào rừng nhặt hạt dổi về làm muối chấm hoặc làm gia vị trong các món ăn đặc sản. Bây giờ, thứ hạt rụng đầy rừng lại "gây sốt" trên thị trường với giá lên tới 3 triệu đồng/kg.
Hạt dổi có 2 loại, dổi tẻ và dổi nếp. Dổi tẻ thường có mùi hắc, hạt cứng, khi nướng hay giã ra dùng thì có vị đắng. Dổi nếp khi nướng nên có mùi thơm và dễ chịu, không bị đắng khi làm gia vị.
Anh Tiến Hoàng (một người dân ở Tây Bắc) chia sẻ, cây dổi càng lâu năm thì hạt dổi càng xịn. Loại thượng hạng, đắt đỏ nhất là hạt của những cây dổi rừng cổ thụ, già trên 30 năm, loại này được các đầu bếp và người sành ăn lùng mua "săn lùng" nhưng số lượng không có nhiều và không phải cứ có tiền là mua được.
"Muốn mua hạt dổi loại thượng hạng này phải có mối quen, còn trên thị trường chủ yếu là hạt dổi loại thường, được thu hoạch từ những cây có tuổi đời ít hơn. Về cách bảo quản, hạt dổi dùng tới đâu thì rang hoặc nướng tới đó, số còn lại bọc thật kín bỏ vào lọ nhựa hoặc thủy tinh và cất ở nơi khô ráo thoáng mát. Nếu cho vào tủ lạnh cũng phải bọc thật kín để không bị mất mùi và không bị hơi nước ngấm vào", anh Tiến cho hay.
4. Thảo quả
Thảo quả (còn gọi là quả tò ho) được xem là "nữ hoàng" gia vị. Nhờ đặc tính vừa thơm, vừa ngọt lại cay, thảo quả không thể thiếu trong bất cứ nhà hàng, quán ăn nào để tẩm ướp các món nướng, kho, hay làm lẩu, làm chè lam, chè kho và một số loại bánh kẹo khác để tạo mùi vị thơm ngon.
Ở Việt Nam, thảo quả mọc hoang dại thành từng khóm ở các vùng núi Hoàng Liên Sơn và vùng Tây Bắc như Lào Cai, Yên Bái, Hà Giang, Lai Châu… Mấy năm gần đây, thảo quả được bán ra thị trường với giá đắt đỏ nên người dân mở rộng trồng ở trong rừng, mỗi mùa thu hoạch cả trăm triệu đồng.
Hiện trên chợ mạng và các sàn thương mại điện tử, thảo quả khô và thảo quả tươi đặc sản Tây Bắc được rao bán ngập tràn với giá có nơi lên tới 265.000 đồng/kg. Thảo quả được chưng cất thành tinh dầu làm hương liệu và làm gia vị trong các món ăn, hoặc chế bánh kẹo. Đặc biệt, loại hạt này được sử dụng làm phụ gia trong đồ uống như trà và cà phê vì nó có hương vị độc đáo và thơm ngon.
5. Hạt tiêu rừng
Cây tiêu rừng khác hoàn toàn với cây tiêu thường, đây là hạt gia vị đặc trưng không chỉ ở Tây Nguyên mà Tây Bắc cũng có rất nhiều. Chúng có vị ngọt thơm, cay nhẹ hơn tiêu thường, mang hương vị thoang thoảng của sả.
Mùa thu hoạch tiêu rừng là từ tháng 6 đến tháng 7 hàng năm, vào thời điểm này người dân thường vào rừng hái cả cành rồi tách quả, nhặt sạch cuống, đem phơi khô cất trữ để sử dụng quanh năm.
Nhìn bề ngoài, hạt tiêu rừng và tiêu thường khá giống nhau, nhưng có chi tiết nhỏ mà chúng ta có thể nhận ra ngay, đó là tiêu rừng có cuống khá dài mà hạt tiêu thường gần như không có, màu của nó cũng sẫm hơn. Theo khảo sát, trên thị trường hạt tiêu rừng được bán với giá 300.000 đồng/kg.
