Loài cá này chỉ có trong tự nhiên, sống ở vùng nước trong hoặc vùng nước có thác trên những vùng cao ở miền Tây Nghệ An hoặc Quảng Trị.
Cá mát không còn xa lạ với những người sống ở miền Tây Nghệ An hoặc vùng cao Quảng Trị nhưng cũng có không ít người chưa nghe qua và chưa được thưởng thức. Loài cá này sống thành đàn trong các hang khe đá, nơi nước chảy xiết, nền sỏi sạch, có nhiều ở sông Giăng ở Nghệ An và Hướng Hóa ở Quảng Trị. Đặc biệt, xã Tam Hợp (Quỳ Hợp, Nghệ An) có nguồn cá mát dồi dào, được xem là đặc sản của thiên nhiên ban tặng cho vùng đất nơi đây.
Cá mát thường bơi kiếm ăn vào ban đêm. Từ chập tối trở đi, cá bắt đầu theo nhau đi tìm kiếm các loại côn trùng trên mặt nước, các loại rong tảo bám trong bờ bụi.
Cá mát có trong tự nhiên, chỉ sống được ở những vùng nước sạch
Nhìn thoáng qua, cá mát có ngoại hình gần giống với đặc sản cá linh ở miền Tây. Cá mát có điểm khác là vảy cá có màu hồng nhạt, trên mình có ba đến sáu chấm đen. Kích thước trung bình của loại cá này tầm hai ngón tay người lớn, con to nhất cũng chỉ khoảng 500g. Thịt cá mát có tính lành, vừa bổ, thơm ngon, lại vừa ít xương nên rất được người dân nơi đây ưa thích.
Cá mát nướng là đặc sản nổi tiếng
Không phải ngẫu nhiên mà loài cá này trở thành đặc sản nổi tiếng. Nếu ai đã từng được một lần thưởng thức những món ngon từ loại cá này chắc chắn sẽ ghiền vì hương vị béo ngọt, thịt dai dai săn chắc. Được biết, cá mát thường được chế biến các món ăn như: kho, nướng giòn chấm muối ớt xanh, rán, nấu canh cá rau rừng...
Mùa cá mát kéo dài từ tháng 2 đến tháng 5 âm lịch, đây là cá "sạch" chỉ có trong tự nhiên, không nuôi trồng được nên số lượng cá không nhiều. Anh Toán (ở xã Tam Hợp (Quỳ Hợp) cho biết trước đây cá mác có trong bữa cơm nghèo của người dân nơi đây. "Trước đây cá mác có đầy ở sông Giăng, chỉ cần giăng lưới là có một mẻ cá tươi ngon về chế biến các món ăn cho gia đình. Thời đó cá có đầy ở sông, đưa ra chợ mua bán cũng rất rẻ nên nếu ăn không hết, người vùng cao làm thành cheo cá mát để mùa giáp hạt đói kém hoặc mùa mưa lạnh mới lấy ra ăn", anh Toán nói.
Những món ngon từ cá mát
Anh kể thêm, để làm được món cheo cá mát không đơn giản, khá kỳ công và tỉ mẩn. Cá mát sau khi bắt từ suối về, mổ bụng, làm sạch ruột, đánh vảy rồi treo trên giàn bếp, những ngày nắng to mang cá ra phơi. Một thời gian sau, khi con cá khô quắt lại thì bắt đầu dùng được. Mỗi lần làm cheo, người dân sẽ lấy một ít cá mát khô, bỏ xương, đầu cho vào cối giã cùng muối sống, ớt, tiêu và quả cà nướng. Giã cho đến khi thịt cá tơi ra và gia vị quyện vào cá là vừa. Cheo cá mát thường ăn với cơm hoặc với xôi.
Trên chợ mạng, cá mát tươi được cấp đông, bán với giá 500.000 đồng/kg
Từ món ăn của người nghèo, mấy năm gần đây cá mát được biết đến nhiều hơn, trở thành đặc sản ở thành phố. Theo khảo sát, hiện đang là mùa cá mát nên ở một số địa chỉ trên chợ mạng, loài cá này được rao bán nhiều với giá từ 400.000-500.000 đồng/kg. Ngoài cá tươi được làm sạch cấp đông còn có cá mát nướng, cheo cá mát...
Chị Bình An (người bán cá mát trên chợ mạng) cho biết cá mát là cá "sạch", ít xương nên rất đắt khách. "So với các loại cá khác, giá cá mát khá đắt đỏ nhưng rất nhiều người tìm mua. Tôi nhập cá mát từ Nghệ An, cấp đông rồi gửi ra đây cho khách. Những người mua số lượng nhiều để làm tiệc phải đặt trước vài hôm mới có hàng".
