Loại cây này được ví gọi là "lộc trời" cho người dân ở vùng cát bỏng vì không chỉ mọc tự nhiên, có mùi vị thơm ngon hấp dẫn mà lại bán rất được giá vì những công dụng tuyệt vời cho sức khỏe.
Về Quảng Ngãi đi dạo trên những bãi cát biển nóng “bỏng lửa”, không khó để bắt gặp một loại rau mọc dại từ môi trường sống khắc nghiệt này. Đó là cây xà lách biển, còn có các tên gọi khác như sa sâm nam, nam sa sâm, diếp biển, hải cúc trườn… Cây có tên khoa học là Launaea sarmentosa (Willd.) Alston, thuộc họ Cúc - Asteraceae.
Rau xà lách biển mọc dại trên cát.
Xà lách biển mọc trên cát theo đúng nghĩa đen. Nó thuộc cây thân thảo sống dai, gốc rễ hơi dày lên, thân dài 20-30cm, mảnh, mọc bò, đâm rễ và mang hoa ở các đốt. Lá mọc thành hình hoa thị ở gốc, chia thùy lông chim, dài 3-8cm, rộng 5-15mm. Cây có cả hoa và quả, thường trổ quanh năm và có màu vàng nhạt.
Vì là loại cây rau mọc trên cát nên việc thu hoạch vô cùng dễ dàng. Cứ chiều đến, bà con tại xã Tịnh Khê, Tịnh Kỳ (TP.Quảng Ngãi) lại í ới gọi nhau ra bãi cát trong vùng để hái xà lách biển. Theo đó, người hái chỉ cần dùng tay bới sơ lớp cát phía dưới gốc rồi nhổ lên, giũ cát rồi bỏ vào bao đựng mang theo. Trong khoảng 1 tiếng đồng hồ, có thể hái một bao đầy tầm 2-3kg.
Người dân xứ cát bỏng đi hái xà lách biển.
Vừa thu hoạch xà lách biển, chị Nguyễn Thanh Thư (Quảng Ngãi) vừa kể, khoảng 6-9 giờ sáng, chiều từ 15-17 giờ là lại rất đông người ra hái. Gặp nơi mọc nhiều cũng hái được 5-6 kg/ngày/người, còn ít thì 2-4 kg/ngày/người. Bây giờ mùa nắng nóng nên rau ít chứ sau mỗi cơn mưa lớn, đặc biệt là mùa đông thì mọc dày đặc hái mỏi cả tay".
Lý do gọi loại rau này được gọi là xà lách biển vì có thể ăn sống như rau xà lách, mùi vị cũng rất giống với lá xà lách vốn mọc ở xứ lạnh. Dù mọc trên cát nóng nhưng lá xà lách biển rất mọng nước, ăn giòn và ngọt. Đây được xem là loại rau bổ dưỡng, ngon, sạch 100% nên loại rau này thường xuất hiện trong bữa cơm hằng ngày của người Quảng Ngãi. Nó có thể ăn sống cùng các loại rau khác, ăn ghém với các món thịt nướng, chấm, gỏi cuốn, làm gỏi, nấu canh, xào… đều rất ngon.
Loại rau này ăn sốn hay nấu chin đều rất ngon.
Đặc biệt, lá xà lách biển có thể phơi khô làm trà, tán nhỏ ra để pha nước uống như bột trà xanh của Nhật Bản. Rễ cây xà lách biển lâu năm có thể to bằng đầu ngón tay, dùng để ngâm rượu, giá trị dinh dưỡng không thua gì các loại sâm khác.
Ngoài việc giữ lại làm thực phẩm cho các bữa ăn, có nhiều người dân trong vùng Quảng Ngãi còn chuyên đi thu hoạch thứ rau này về bán. Từ rau tươi, rau phơi/ sấy khô, rễ cây… đều rất được giá. Với giá bán hiện từ 70.000-100.000 đồng/kg ngay sau khi hái xong, loại rau này mang lại giá trị kinh tế rất tốt cho người dân xứ cát bỏng.
Dạo một vòng quanh các sàn thương mại điện tử, không khó để tìm mua được rau xà lách biển ở dạng phơi khô. Chỉ cần gõ cụm từ “xà lách biển” sẽ cho ra hàng loạt kết quả tìm kiếm, đủ các hình thức phơi khô của rau xà lách biển. Còn riêng về xà lách biển tươi, có thể tìm mua tại một số cửa hàng đặc sản.
Một cửa hàng bán rau quả sạch tự nhiên tại quận Tân Bình, TP. HCM thường xuyên cung cấp rau xà lách biển cho khách hàng. Theo chủ tiệm, anh lấy rau xà lách này từ thương lái chuyên rau miền Trung, bán 1kg xà lách biển với giá 120.000 đồng/kg, nếu khách đặt trước sẽ được ưu đãi. Vì rau xà lách biển phải đợi thời gian vận chuyển khá lâu lại không để được lâu nên thường thì chủ tiệm chỉ lấy đủ số lượng rau khách đã đặt, ít khi bán cho khách vãng lai như các loại rau phổ biến khác.
Theo Đông Y, sa sâm có tác dụng lợi sữa, nhuận tràng, lợi tiểu. Tại Ấn Độ, người ta dùng thay thế cho bồ công anh làm thuốc lợi sữa. Lá cũng dùng làm thuốc trị tạng bạch huyết; rễ cây phơi khô, sao vàng làm thuốc uống giải khát, giúp tiêu hoá. Toàn cây nghiền ra dùng đắp trị vết cắn của con sứa, dùng dịch cây đắp trị đau thấp khớp…
