Lá cơm kìa mọc dại ven sông, suối và là loại rau quen thuộc với người dân các tỉnh Hòa Bình, Hà Giang trong bữa cơm dân dã thường ngày.
Đi dọc chợ Nà Khương (huyện Quang Bình, tỉnh Hà Giang), không khó để bắt gặp loại rau rừng có lá gai lạ mắt, được bán với giá đắt đỏ (khoảng 100.000 đồng/kg). Đó là rau đắng cơm kìa - một loại rau dại tự nhiên mọc trên rừng già, thác nước cao, rất quen thuộc với bà con người H'Mông tại Hà Giang.
Lá cơm kìa mọc dại nhiều ở Hà Giang
Được biết, lá đắng cơm kìa còn gọi là rau đắng, lá cơm kìa, kim thất tai, có nơi đồng bào còn gọi là lá mật vịt hoặc lá khôm kìa. Là dạng cây thân thảo sống lâu năm, thường chỉ cao khoảng 30cm, mọc dưới những tán cây, lùm cây ven đồi sông suối do ưa ẩm và bóng râm. Lá cây cơm kìa là dạng cây lá kép hình lông chim với những cặp lá mọc so le nhau trên cuống lá. Mỗi lá kép là một cặp gồm 7 lá mọc so le nhau, mép lá có nhiều răng cưa lớn hiện rõ, gân lá nổi rõ trên cả mặt trên và mặt dưới.
Lá đắng cơm kìa ngày xưa “cực hiếm”, do phải lặn lội lên tận thác cao, đồi núi chông chênh mới hái được. Loại lá này vừa quen thuộc lại vừa quý, chẳng thế mà chỉ những khi Tết đến xuân về, hội hè đám cưới có cỗ bàn hay khách quý đến nhà người ta mới nấu canh lá đắng cơm kìa như một sự thể hiện lòng mến khách. Theo lời bà con kể lại, lá đắng cơm kìa có tác dụng giải rượu, chỉ cần khi uống rượu ăn kèm loại lá này thì đảm bảo hết lễ cưới 3 ngày 3 đêm cũng không bị mệt.
Lá cơm kìa vừa quen thuộc lại vừa quý
Các món ăn nổi tiếng của người dân tộc H'Mông tại Hà Giang nhất định phải có lá đắng cơm kìa là canh tiết lợn, lá đắng nấu lòng lợn. Loại lá này có vị đắng đúng như tên gọi, lại có mùi thơm đặc trưng, vị nhẩn nhẩn giống rau húng quế nên rất hợp để ăn kèm các món ăn từ lòng lợn để khử mùi. Ngoài ra, các món canh lá đắng như nấu với sườn, thịt nạc, lòng gà, nước luộc lòng, cá đồng (trừ cá biển)... hoặc nấu với mẻ - loại gia vị đặc trưng làm từ cơm nguội lên men tạo nên hương vị đặc trưng thơm ngon cho món ăn.
Ngoài ra, lá đắng cơm kìa phơi khô để bảo quản, chỉ cần thả vào nước là sẽ giữ nguyên mùi vị như rau tươi nên được bà con Hà Giang hái phơi rất nhiều để dành sử dụng dần. Loại rau này còn có thể làm dùng làm trà uống bồi bổ sức khỏe.
Nhiều năm trở lại đây, loại rau rừng độc đáo đã được người dân xã Nà Khương, huyện Quang Bình (tỉnh Hà Giang) đem từ rừng về trồng tại vườn nhà. Vì là rau rừng nên cây phát triển nhanh, dễ trồng, dễ chăm sóc, ít sâu bệnh, chu kỳ thu hoạch 1 tuần/lần. Nhiều du khách tới Hà Giang lần đầu được thưởng thức loại rau này đã bị ghiền, mua về làm quà, dần dần nhiều người biết tới lá rau rừng đặc biệt này.
Lá cơm kìa được dùng để nấu các món canh lạ miệng.
Chính vì vậy, lá đắng cơm kìa giúp người đồng bào H'Mông “hái ra tiền”. Gia đình nhà bà Ngoan (huyện Quang Bình, tỉnh Hà Giang) có 5 sào đất đồi trồng rau đắng cơm kìa, bà chia sẻ: “Hàng tuần tôi hái lá tươi bán tại chợ huyện Bảo Yên (Lào Cai), trung bình thu nhập trên 1 triệu đồng/phiên chợ… Trung bình 1 ha trồng rau lá đắng thu được 1 tấn lá/năm, thu nhập có thể lên tới 100 triệu sau khi trừ đi các khoản chi phí”.
Ngoài ra, HTX Nam Hà (Nà Khương, Hà Giang) còn thu mua lá đắng của bà Ngoan và bà con xung quanh để sản xuất và cung cấp ra thị trường. Từ một loại rau rừng, lá đắng giờ đây được người dân nâng cao giá trị, trở thành một trong những nông sản đặc trưng của mảnh đất Nà Khương, Hà Giang.
Còn trên thị trường, giờ đây không quá khó để tìm và mua rau đắng cơm kìa. Trên các sàn thương mại điện tử, 1kg lá khô được bán với giá 180.000 đồng/kg tùy nơi. Khảo sát tại một số cửa hàng bán đặc sản miền núi, giá bán 70.000 đồng/200g, được chủ quán giới thiệu là hàng tuyển chọn. Lá đắng dùng nấu canh đắng, nấu các món ăn phải là loại lá non, không dính tạp thân và cành.
Lá cơm kìa khô được bán với giá lên tới 180.000 đồng/kg trên sàn thương mại điện tử
Lá đắng cơm kìa có nhiều hoạt chất sinh học có tác dụng trị đái tháo đường, sốt rét, kháng khuẩn, kháng nấm, chống oxy hóa, bảo vệ gan và các hiệu ứng giải độc tế bào có lợi cho sức khỏe. Trong y học dân gian, lá đắng cơm kìa có nhiều công dụng tốt như: Giải cảm, giải rượu, giảm đau dạ dày, giải độc gan... và là món ăn giải nhiệt được nhiều người ưa chuộng.
